Driemaal goed en kwaad
Mesopotamisch gebed: degene die iets bij de goden gedaan wil krijgen, links, roept zijn beschermgodin aan, die een tweehoofdige godheid laat spreken tot de wijsheidsgod Enki. Achter Enki een van de Zeven Wijzen. Rolzegelafdruk, nu in het Louvre, Parijs.Ex Oriente Lux (“het licht komt uit het oosten”) is de vereniging die de inzichten die oriëntalisten en egyptologen opdoen, wil delen met het grote publiek. Ze doet dat onder meer met een tijdschrift, Phoenix, en met lezingen. Afgelopen zaterdag waren er drie in Rotterdam, gewijd aan het thema van goed en kwaad. Ondanks alle coronamaatregelen was het even boeiend als het gezellig was.
Het jodendom
De eerste spreker was Klaas Smelik, die ons vanuit Gent toe-zoomde over goed en kwaad in de Bijbel. Zoals iedereen weet – en anders kijkt u maar naar het klassieke filmpje hieronder – constateert God in het scheppingsverhaal bij herhaling dat de wereld goed, ja zeer goed was. Tov, op z’n Hebreeuws. Nu kan het Opperwezen dat wel zeggen van zijn eigen werkstuk, maar het is natuurlijk ook waar dat het bestaan van het kwaad een spijkerhard gegeven is. Heeft God dat dan ook geschapen?
Smelik kapte wat misverstanden weg. Nee, het kwaad kwam niet in de wereld door de slang, die ook een goed schepsel was. Listig, zeker, maar niet de duivel die er later van is gemaakt. Even verderop in Genesis: het verhaal van de Zondvloed gaat niet over de bestraffing van zonde maar om vergelding – een noodzakelijke voorwaarde voor gerechtigheid. Collectieve vergelding is echter geen oplossing, zo stelt God vast. Het oordeel moet individueel zijn.
De joodse literatuur biedt verschillende antwoorden. Kijk naar het levenseinde van de zondaar, lijkt het soms, maar Prediker constateert dat het niet uitmaakt. Of: wat je denkt dat kwaad is, blijkt bij nader inzien goed te zijn (Ruth). Of er is een tegenstrever voor God, de satan, en de mens heeft de vrijheid te kiezen. Die keuzevrijheid doet afbreuk aan Gods almacht, maar de almacht Gods komt dan ook niet voor in de Bijbel, die immers – met een woord van Klaas Veenhof – te lezen is als “het boek van Gods mislukkingen”.
Mesopotamië
De tweede spreker was Theo Krispijn, die de Sumerische tekst besprak die bekendstaat als “Een mens en zijn god”, geschreven rond 1800 v.Chr. en overgeleverd in kopieën uit Nippur en Ur. Het eerste deel van zijn betoog bestond uit een beschrijving van de Mesopotamische gebedspraktijk. Men bad destijds liever niet zelf tot de goden, maar liet dat over aan een deskundige priester. Ook een zus of moeder konden de boodschap overbrengen, desnoods schreef je een brief aan de god. Alleen in uiterste nood sprak je zelf de goden aan. En zelfs dan deed je het indirect. Er waren allerlei middelaarsfiguren met namen als “woordvoerder”, “genius/potentie”, “heraut” of je persoonlijke godheid, die je pleit bezorgde bij hogere goden. Het plaatje hierboven toont de hiërarchie.
Pleitbezorger – of advocaat. Als het je tegenzat – als het kwaad je trof – was het alsof er een rechtszaak tegen je liep. Zo conceptualiseerden de Mesopotamiërs het. Aan de andere zijde in het geding stonden allerlei demonen, met namen als “dondergeest”, “dolkdrager” en “verlamming”.
“Een mens en zijn god” is te lezen als een gebedsbrief. Een jonge man is getroffen door Verlamming – een soort depressie. Iemand lijkt hem bij de hogere machten te hebben belasterd en hij voelt zich geïsoleerd. Vrouwen moeten maar namens de verlamde jonge man gaan bidden om een openbaring van een onbekende fout. Een mens kan, ongeweten, iets verkeerd hebben gedaan: een soort erfzonde – wat wij het reptielenbrein zouden noemen. Na zo’n openbaring, als het herstel intreedt, zal de jonge man de goden prijzen, zoals het natuurlijk hoort.
Egypte
Petra Hogenboom was de laatste spreker over Maät, het Egyptische begrip om aan te geven dat de schepping in balans was – in orde, letterlijk. De tegenpool van deze godin is Isfet, die staat voor onrecht, chaos en geweld. De koning is de door de oppergod Ra aangewezene om Maat voort te brengen en Isfet te verdrijven. Concreet wil dit zeggen dat de vorst de vijanden van Egypte moet verslaan en de continuïteit van de eredienst moet garanderen.
Dit wil ondertussen niet zeggen dat het kwaad alleen maar het kwaad is. Het kan worden benut om het goede te beschermen, Hogenboom wees op Seth, die in verschillende mythen een heel negatieve rol heeft maar ondertussen wel een rol speelt bij de bescherming van Ra als deze zonnegod in de nacht onder de wereld door van de westelijke horizon terugkeert naar het oosten, bedreigd door de krachten van de chaos. Een ander voorbeeld van de toepassing van het kwade ten gunste van het goede is de foeilelijke god Bes, die met zijn lelijkheid alle andere lelijkheden verjaagt en dus de ideale beschermgod is.
Jihad
Was dit de kosmische strijd tussen goed en kwaad, ook op individueel niveau bestaat het kwaad. De strijd om Maat te bevorderen en Isfet te verdrijven vindt ook in het hart plaats – een mens moet zich onthouden van zaken als ontucht, omkoping, diefstal en geweld. De nastrevenswaardige eigenschappen zijn zelfbeheersing, gematigdheid, vriendelijkheid, vrijgevigheid, rechtvaardigheid en waarheidszin.
Een interessante opmerking kwam van de dame die naast me zat en het vergeleek met de Arabische jihad, “inspanning”, om jezelf en de wereld te verbeteren. Daarover heb ik in de trein naar huis nog even nagedacht.
***
Tot slot: beste wensen voor een mooie verjaardag voor mijn oud-docent Bert van der Spek, tevens voorzitter van Ex Oriente Lux. A gut yohr!
#Enki #exOrienteLux #goedEnKwaad #KlaasSmelik #Maät #Mesopotamië #PetraHogenboom #reptielenbrein #TheoKrispijn #vergelding
