Gilgameš en Achilleus
Achilleus en Patroklos (Altes Museum, Berlijn)
Ik heb vaker verteld dat er nogal wat overeenkomsten zijn tussen de diverse mythen, sagen en sprookjes. De grote vis van Sindbad de Zeeman is die van Sint-Brandaan; de voor zijn zonden gestrafte plek kan de stad Sodom zijn maar ook het klooster in het Solse Gat of het dorp van Filemon en Baukis. Zulke overeenkomsten zijn er. Om het tot heldenverhalen te beperken: het overzicht van Jan de Vries is oud maar nog altijd handig. Voor verhalen in het algemeen is er de Aarne-Thompson-Uther Index, die ik onder andere hier beschreef.
Een deel van de verklaring tussen de overeenkomsten zal zijn gelegen in de menselijke psyche: ik wil aannemen dat mannen uit alle culturen draken willen doden & prinsessen bevrijden. Ook zijn er migranten die verhalen meenemen, zoals Sjaak en de Bonenstaak. En verder springen verhaalmotieven sowieso over van de ene naar de andere cultuur. Zo kan het gebeuren dat de Olympische Spelen het een en ander gemeen hebben met het verhaal over de lijkspelen die Gilgameš voor Enkidu organiseerde.
Gilgameš en Achilleus
Ook de parallellen tussen Gilgameš en Achilleus zijn intrigerend. Het zijn beide krachtpatsers, zoals ook Simson, Cúchulainn, Rostam, Beowulf, Herakles en Siegfried. De mannetjesputter is een standaardtype, dat voortleeft in Spiderman, Wonder Woman, Batman, Jerom en The Bride.
Er zijn meer gelijkenissen. Gilgameš en Achilleus zijn halfgoden: de Griek is een zoon van de godin Thetis, de Mesopotamiër is zelfs voor tweederde goddelijk. Dit is inherent aan het krachtpatsertype, zie het overzicht van De Vries nog even. Een andere gelijkenis tussen Gilgameš en Achilleus, eveneens behorend tot het standaardrepertoire, is dat ze een vriend hebben, Enkidu en Patroklos. Parallellen te over natuurlijk: David en Jonathan, Herakles en Iolaos, Asterix en Obelix.
Specifieker is dat de verhalen over Gilgameš en Achilleus ook thematisch overeenstemmen. Immers, beide helden verliezen hun vriend, en deze confrontatie met de eindigheid van het leven leidt tot inzicht. Dit is minder algemeen, al komt het Nibelungenlied natuurlijk pas op gang als Kriemhild haar partner Siegfried verliest, waarna we wachten op de mokerslag van de slotregel. De overeenkomst met het Nibelungenlied is overigens niet helemaal zuiver, want het literair knappe is vanzelfsprekend dat het inzicht wél de lezer maar niet Kriemhild bereikt.
Er zijn meer overeenkomsten tussen Gilgameš en Achilleus, en ik heb er voor dit blogje nog even naar gekeken, maar ik voor mij vind ze zelden overtuigend. Eén voorbeeld is dat Homeros een mooie vergelijking inlast waarin hij Achilleus’ rouwbeklag vergelijkt met het gebrul van een leeuw, en dat de redacteur van het Epos van Gilgameš iets soortgelijks schrijft. Tja. Zoveel vergelijkingsmateriaal stond dichters nou ook weet niet ter beschikking. Los daarvan: een leeuwenbeeldspraak ligt voor de hand als je het hebt over een held van het krachtpatsertype.
Kortom, de parallellen tussen Gilgameš en Achilleus zijn nogal standaard of nogal voor de hand liggend. Ze zijn er omdat ze er, heldenverhalen zijnde heldenverhalen, altijd zijn. Alleen het feit dat ze niet alleen hun vriend verliezen maar daardoor ook komen tot inzicht, is werkelijk opvallend. Je zou iets specifiekers willen hebben om te bewijzen dat een van de twee dichters bekend was met het – ongetwijfeld mondeling doorgegeven – werk van de ver weg wonende collega of iets soortgelijks.
Criteria
Begrijp me niet verkeerd: de overeenkomsten zijn er. Ik veronderstel dat Sin-leqi-unnini (zoals de redacteur van het Epos van Gilgameš heet) informatie heeft geput uit dezelfde zee van verhalen waaruit Homeros putte. Het zou dus vooral vreemd zijn geweest als er tussen de twee krachtpatsers géén overeenkomsten waren. Dat is de basis. Er kan daarenboven ook beïnvloeding zijn geweest: de oostelijke tekst, of iets dat erop leek, is op een of andere manier bekend geweest in het westen. Of andersom, want niets weerhoudt ons van de aanname dat de Babyloniër een Mykeens verhaal heeft gehoord.
Maar je zult zoiets moeten bewijzen. Minimaal moet je vaststellen dat er culturele contacten zijn geweest. (Dat is in dit geval overigens niet moeilijk.) Maar er zijn veel, veel meer criteria nodig. Dit is des te urgenter nu de hermeneutische buitengrens is weggevallen. Het denken daarover is, zoals de trouwe lezers van deze blog weten, het wezen van de DNA-revolutie. En ik vrees dat de oudheidkunde te weinig generalisten heeft om er echt werk van te maken.
#Achilleus #Batman #DNARevolutie #Enkidu #EposVanGilgameš #Gilgameš #Herakles #hermeneutischeBuitengrens #Homeros #Ilias #Kriemhild #leeuw #mondelingeLiteratuur #Patroklos #Siegfried #SinLeqiUnnini #Spiderman #Thetis