De slag bij Munda (5)

Vandaag 2069 jaar geleden vond de slag bij Munda plaats, waarin Julius Caesar een zwaarbevochten zege boekte op zijn republikeinse tegenstanders. In het vorige stukje beschreef ik hoe Caesars mannen na een urenlange strijd uiteindelijk de overhand kregen.

Een antieke veldslag, doorgaans gevochten met blanke wapens, kon ongelooflijk bloedig zijn. Als we lezen over rivieren die van het vergoten bloed rood kleurden, is dat niet altijd een hyperbool. De verslagen partij leed meestal enorme verliezen en dat was bij Munda niet anders.

De doden

De auteur van De Spaanse Oorlog schrijft:

Zo werden ze totaal verslagen en ze zouden de slag niet hebben overleefd, als ze hun toevlucht niet hadden gezocht in hun uitvalsbasis. In dit gevecht sneuvelden ongeveer dertigduizend man, zo niet meer, evenals Titus Labienus en Publius Attius Varus, die beiden meteen na hun dood begraven werden. Ook kwamen drieduizend Romeinse ridders om, zowel uit Rome als uit de provincie. Onze troepen verloren ongeveer duizend man, deels ruiters deels infanteristen; ongeveer vijfhonderd man werden gewond. Van de vijanden werden dertien adelaars buitgemaakt.noot Ps.Caesar, Spaanse Oorlog 31; vert. Hetty van Rooijen.

Hoe deze body count tot stand is gekomen, is onbekend, maar er is geen reden te betwijfelen dat de veldslag eindigde in een bloedbad. De auteur van De Spaanse Oorlog, Appianus en Cassius Dio weten alle drie te melden dat Caesars soldaten de lijken van hun vijanden gebruikten als bouwmateriaal toen ze die avond een wal moesten aanleggen om hun op het slagveld aangelegde kamp. Het was te laat op de dag om nog naar het eigen kamp terug te marcheren, acht kilometer verderop.

Executies

Na de opmerking over de dertien buitgemaakte adelaars bevat de tekst van De Spaanse Oorlog een paar losse woorden waar geen chocola van te maken valt. We herkennen woorden als “standaards”, “roedenbundels” en “behandelde hen”. De twee eerste laten zich nog wel duiden: Caesars mannen maakten standaards en roedenbundels buit, waarbij aantallen genoemd zullen zijn geweest. De vraag is wie er hoe werden behandeld. De frase “behandelde hen als vijanden” komt echter vaker voor en past bij het gegeven dat nogal wat mannen hun claim op de Clementia Caesaris hadden verspeeld. Hoeveel mensen er zo om het leven zijn gebracht, is niet duidelijk.

In elk geval zal een deel van de manschappen van Pompeius die nacht op de vlucht zijn gegaan, richting Carmona en Sevilla. Anderen vonden hun toevlucht in Munda.

De legende van Munda

En zo had Caesar het bloedigste gevecht uit de Tweede Burgeroorlog gewonnen. Het had erom gehangen. Appianus vertelt

Uiteindelijk behaalde Caesar tegen de avond met grote moeite de zege. Toen heeft hij, zegt men, opgemerkt dat hij vaak voor de overwinning had gevochten, maar nu ook voor zijn leven.noot Appianus van Alexandrië, Burgeroorlogen 2.104; vert. John Nagelkerken.

Het “zegt men” betekent dat Appianus zich er niet aan wil committeren dat Caesar dit werkelijk heeft gezegd. Er was in zijn tijd inderdaad nogal wat legendevorming over de slag bij Munda. Publius Annius Florus, de auteur van een overzicht van de Romeinse oorlogen, insinueert dat Caesar tijdens de veldslag zelfmoord zou hebben overwogen. Het lijkt literaire dramatisering, maar niemand betwijfelt dat de dag van Munda inderdaad een drama is geweest.

En ik vraag me af: wat als de dichter Lucanus zijn gedicht over de Tweede Burgeroorlog zou hebben voltooid? We noemen het nu Pharsalia, maar dat is niet de titel die hij eraan gaf. Het heette vermoedelijk gewoon De burgeroorlog. Maar Lucanus kwam uit Córdoba en de slag bij Munda was de grootste én beslissende veldslag van de Tweede Burgeroorlog. Het zou het logische einde van zijn gedicht zijn geweest en als het voltooid was geweest, hadden we veel meer geweten.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

#RealTimeCaesar #2069JaarGeleden #Andalusië #Appianus #CassiusDio #clementiaCaesaris #GnaeusPompeiusJunior #JuliusCaesar #MarcusAnnaeusLucanus #Munda #PubliusAnniusFlorus #PubliusAttiusVarus #slagBijMunda #SpaanseOorlog #Spanje #TitusLabienus #TweedeBurgeroorlog

Gallio, Seneca en Mela

Het was 52 na Chr., het was in Korinthe en Paulus had het weer eens aan de stok met mensen die niet op nieuwlichterij zaten te wachten. Ik heb het incident al eens beschreven: joodse burgers sleepten de apostel voor het gerecht, waar de Romeinse gouverneur, Gallio, zei dat hij niet kon oordelen over joodse rechtsregels.noot Handelingen 18.

Lucius Junius Gallio Annaeanus

Die Gallio, die kennen we. Hij heette voluit Lucius Junius Gallio Annaeanus en was de broer van Seneca. Dat Paulus, om zo te zeggen, slechts één handdruk was verwijderd van de beroemde senator-filosoof, was voor vrome vervalsers een onweerstaanbaar aantrekkelijk gegeven, en zo komt het dat in de Late Oudheid een onechte briefwisseling tussen de twee auteurs circuleerde. Gallio zelf is echter ook een interessante man.

Zijn vader was Lucius Annaeus Seneca uit Córdoba, de auteur van een boek over welsprekendheid en een verloren geschiedwerk over de Romeinse burgeroorlogen. (Er is een exemplaar aanwezig geweest in de Villa van de Papyri – dus wie weet lezen we nog eens meer.) De schrijver had tenminste drie zonen

• Lucius Annaeus Seneca Junior, de filosoof,
• Annaeus Mela, over wie straks meer,
• Annaeus Novatus, die met Paulus sprak.

Omdat de jongste op zeker moment werd geadopteerd door een hoogleraar in de welsprekendheid, Lucius Junius Gallio, nam hij ook diens naam over: Lucius Junius Gallio dus, waaraan wij “Annaeanus” toevoegen om aan te geven dat hij uit de familie Annaeus kwam.

Toen keizerin Agrippina Gallio’s oudere broer aanwees als mentor voor haar zoon Nero, was ook Gallio’s carrière gemaakt. We kennen niet alle stappen, maar als hij in 52 na Chr. gouverneur was in Griekenland, had hij al een reeks ambten bekleed. Een zwaar beschadigde inscriptie uit Delfi documenteert zijn aanwezigheid; keizer Claudius noemt de gouverneur zelfs “mijn vriend”. Omdat dit gouverneurschap precies te dateren valt, is ook zijn ontmoeting met Paulus precies te dateren, en deze gebeurtenis vormt een van de voornaamste ijkpunten van de nieuwtestamentische chronologie.

Niet lang na zijn terugkeer volgde Nero zijn stief- en adoptiefvader Claudius op als keizer. Seneca was nu een van de invloedrijkste bestuurders in de Romeinse wereld en bezorgde zijn broer in 58 het consulaat, de hoogst denkbare functie. In die hoedanigheid was Gallio spreekstalmeester toen Nero een songfestival organiseerde, de Juvenalia, waaraan de vorst ook zelf deelnam.noot Cassius Dio, Romeinse Geschiedenis 62.19-20.

Ondergang

De val van Seneca, die in 65 werd gedwongen tot zelfmoord, luidde echter ook de ondergang in van zijn broers. Tijdens een Senaatsvergadering viel Gallio voor Nero op de knieën, smekend om zijn leven. Senatoren, zo observeerde de Romeinse geschiedschrijver Tacitus, hadden weleens de neiging “zich uit te putten in het kruiperigste gevlei, vooral degenen die vooral redenen hadden om te rouwen”.noot Tacitus, Annalen 15.73. Dat was niet alleen een verwijt aan Gallio, maar ook aan een senator die wist uit welke hoek de wind waaide en Gallio uitschold voor staatsvijand en moordenaar. En het was ook een verwijt aan de andere senatoren, die Gallio’s leven redden door hem en zijn criticus voor te houden dat Nero, clement als hij was, boven dit soort gedoe verheven was. Hielenlikkerij die mensenlevens redde, maar evengoed kruiperig was.

Gallio overleefde het incident niet lang. De middelste broer, Annaeus Mela behartigde Nero’s financiële belangen. Zijn zoon was de dichter Lucanus, die betrokken raakte bij een complot tegen Nero en uit de weg werd geruimd. (Om die reden bleef zijn gedicht over de Tweede Burgeroorlog onvoltooid.) Toen het onderzoek naar dit complot zich uitbreidde naar Mela, opende die zich de aderen, en daarna lijkt ook Gallio zich van het leven te hebben beroofd.noot Tacitus, Annalen 16.17.

Dat was in 66. We weten dat Paulus vóór dat jaar in Rome is geweest – de Handelingen van de apostelen eindigen met zijn aankomst – en je vraagt je af of de twee mannen elkaar nog een tweede keer hebben gesproken. Waarschijnlijk niet, maar het contact tussen de apostel en de hoge Romeinse bestuurskringen blijft fascinerend, en je begrijpt waarom het voor de vervalsers van de Paulus-Seneca-correspondentie onweerstaanbaar was.

#AgrippinaMinor #Claudius #HandelingenVanDeApostelen #LuciusAnnaeusSeneca #LuciusAnnaeusSenecaSenior #LuciusJuniusGallioAnnaeanus #MarcusAnnaeusLucanus #Nero #NieuweTestament

Useless quote for 17 May:

"The Pilot from the helme leapes in the sea;
And Marriners, albeit the keele be sound,
Shipwracke themselves …"

Marcus Annaeus Lucanus, c. 61
~ from the translation of "Pharsalis" by Christopher Marlowe, titled "The First Book of Lucan Translated into English", c. 1600

#UselessQuote #Lucan #MarcusAnnaeusLucanus #ChristopherMarlowe