Misverstand: Perikles’ strategie

Misverstand: Perikles had de Peloponnesische Oorlog goed voorbereid

In 431 v.Chr. verklaarde Sparta de oorlog aan Athene, vrezend dat die stad te machtig zou worden en teveel invloed zou gaan uitoefenen, met name in de Griekse heiligdommen. Het beloofde een lange oorlog te worden, en de Spartanen stuurden meteen gezanten naar Perzië om daar hulp te vragen. De grote koning had echter geen belangstelling voor een conflict met Athene, dat zich al een generatie lang onthield van inmenging in de Perzische aangelegenheden.

Zoals destijds te doen gebruikelijk, probeerden de strijdende partijen elkaar schade toe te brengen door het platteland te brandschatten. De belegering van steden was een vaardigheid die men in Griekenland op dat moment nog slecht beheerste, maar het was mogelijk de tegenpartij de toegang tot haar akkers te ontzeggen en zo uit te hongeren. Het brandschatten bracht de Spartanen echter geen stap verder, aangezien de Atheners als enigen een vloot bezaten en hun voedsel konden aanvoeren van overzee. Ondertussen konden zij vanaf zee wel het land van de Spartanen en hun bondgenoten naar hartenlust plunderen. Zo hoefden ze het niet te laten aankomen op een veldslag met de geduchte Spartaanse troepen. Bovendien beschikte Athene over een met 6000 talenten zilver gevulde krijgskas, waar in vredestijd jaarlijks zo’n 1000 talenten bij kwamen. De Atheense generaal-politicus “Perikles had de oorlog goed voorbereid”, schrijven twee Nederlandse oudhistorici in een veelgebruikt handboek voor eerstejaarsstudenten.

In 421 gooide Sparta de handdoek in de ring en kwam er een einde aan de eerste helft van deze Peloponnesische Oorlog. Dat was echter niet het gevolg van Perikles’ goede voorbereiding. Je hoeft geen boekhouddiploma te hebben om te begrijpen dat zijn strategie om met vlootoperaties de vijand te verzwakken rampzalig was. Een oorlogsschip had een bemanning van zo’n tweehonderd koppen, die elk een drachme per dag betaald kregen. Dat maakt 6000 drachmen per schip per maand ofwel één talent. Hier is het Atheense kasboek voor het eerste oorlogsjaar:

Optimistisch aannemend dat de inkomsten gelijk bleven, kunnen er na het eerste oorlogsjaar niet meer dan 4700 talenten in kas zijn geweest. Athene zou de oorlog nooit langer dan vier jaar hebben kunnen volhouden.

Perikles had de oorlog catastrofaal slecht voorbereid. Gelukkig stierf hij kort na het uitbreken ervan, waarna de staatsman Kleon grote invloed kreeg op de Atheense volksvergadering. Hij slaagde erin enerzijds de inkomsten te verhogen en anderzijds goedkopere operaties te laten uitvoeren. In 425 wist hij de Spartanen te dwingen hun jaarlijkse invasie te staken. Die verplaatsten daarop de oorlog naar de periferie van het Atheense rijk, waar ze de belangrijke stad Amfipolis veroverden, de plaats waar de Atheners hun scheepshout vandaan haalden en een zilvermijn exploiteerden. Nu hadden de Spartanen een onderpand om in 421 een niet al te vernederend vredesverdrag te bedingen.

Hoe komt het dat historici desondanks schrijven dat Perikles de oorlog goed had voorbereid? Het heeft er alles mee te maken dat we voor de Peloponnesische Oorlog maar één echte bron hebben. Dat is het geschiedwerk van de Atheense officier Thoukydides, een van de indrukwekkendste teksten uit de oude wereld. De auteur was verantwoordelijk geweest voor de verdediging van Amfipolis, maar had die stad niet naar behoren beschermd. Hij was dus verantwoordelijk voor de belangrijkste Atheense nederlaag, en Kleon had hem om die reden laten verbannen. Thoukydides schildert in zijn boek een genadeloos portret van de man die Athene redde. Tegelijk portretteert hij Perikles als wijze staatsman. En dit alles deed hij zo briljant, dat eeuwenlang iedereen zijn beoordeling accepteerde.

Zouden we meer dan één bron hebben gehad, dan zouden we eerder vraagtekens bij Thoukydides’ verhaal hebben geplaatst. Het is voor historici beter twee tegenstrijdige bronnen te hebben dan één bron, hoe betrouwbaar deze ook lijkt. Nu is, in veel boeken over het oude Griekenland, de beschrijving van de Peloponnesische Oorlog vaak weinig meer dan een samenvatting van Thoukydides.

Literatuur

D. Kagan, The Peloponnesian War. Athens and Sparta in Savage Conflict, 431-404 BC (2003) en S. Hornblower, The Greek World, 479-323 BC (2002³) blz. 103-209.

Nu u hier toch bent…

Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond (en vind) ik voldoende verontrustend om het wat meer onder de aandacht te hebben willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.

[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]

#antiekeGeschiedschrijving #ArchidamischeOorlog #DonaldKagan #PeloponnesischeOorlog #Perikles #SpijkersOpLaagWater #strategie #Thoukydides #volksvergadering

Perikles

Een blogjes over Perikles, waarom ook niet? Hij is een van de beroemdste Grieken aller tijden. Daarom weet u vermoedelijk wel dat hij lange tijd de dominantste politicus was in Athene, dat op zijn beurt de dominantste stadstaat was in wat tegenwoordig Griekenland heet. Dit laatste lijkt een wat omslachtige formulering (waarom zou ik het niet gewoon over Griekenland hebben?), maar ik vermoed dat als je rond 495 v.Chr., toen Perikles werd geboren, had gekeken wat de belangrijkste Griekse stadsstaat was, mensen Kyrene of Syracuse zouden hebben genoemd.

Delische Zeebond

Dat veranderde door de Perzische Oorlogen (480-476 v.Chr.). Of eigenlijk: doordat de Atheners bleken te beschikken over een zilverader, waardoor ze op initiatief van de politicus Themistokles een vloot bouwden, die van grote invloed bleek te zijn op het verloop van de oorlog. Ik ben niet overtuigd dat de zeeslag bij Salamis zo beslissend was als wel wordt aangenomen, en naarmate ik er langer over denk, ben ik er zelfs steeds minder van overtuigd, maar één ding staat vast: de Atheense vloot was cruciaal.

Toen duidelijk was dat de Perzen voorlopig niet terug zouden komen, trok Sparta zich uit de anti-Perzische coalitie terug, waarop Athene de hoofdrol opeiste. De coalitie, die bekendstaat als de Delische Zeebond, veranderde steeds meer in een Atheens imperium – en dat was een gevolg van het beleid van Perikles, die daarmee conflicten met Sparta riskeerde. Er waren politici die daar anders over dachten, zoals Kimon (de zoon van de Miltiades die de slag bij Marathon had gewonnen), maar Kimon was niet heel populair bij de Atheense bevolking. En in een democratie maakt dat wel uit. In 462 v.Chr. dwong Perikles zijn rivaal de stad tijdelijk te verlaten.

Vanaf toen was Perikles de belangrijkste politicus in Athene. Hij nam maatregelen om de democratie te versterken en beschouwde de opbrengsten uit de Delische Zeebond, die eigenlijk waren bedoeld voor de verdediging tegen de Perzen, als betaling aan Athene, dat ermee kon doen wat het wilde.

Imperium

Wat in feite gebeurde was dat Athene aanbood een vloot in de vaart te houden die iedereen die betaalde, zou beschermen tegen de Perzen. Omdat het tarief lager lag dan het zelf in de vaart houden van een vloot, was dit voor kleine stadstaten aantrekkelijk. Het betekende echter dat als zo’n kleinere stadstaat de Delische Zeebond wilde verlaten en Athene een vloot stuurde om die beslissing teniet te doen, zo’n stadstaat zelf geen schepen had, ja zelfs de Atheense vloot had helpen financieren.

Vanaf 451 werd Perikles ieder jaar herkozen als strategos (generaal). Dat gaf hem voldoende invloed om de volksvergadering te controleren. Hij wordt dan ook meestal afgebeeld als generaal, met een helm op z’n hoofd. Overigens een gebruikelijke wijze van afbeelden in de vijfde eeuw. Zijn populariteit zal ten dele gebaseerd zijn geweest op het feit dat hij de democratie versterkte, en deels op het feit dat hij stamde uit een aristocratische familie. Hij had al een zekere naamsbekendheid.

Wat ook een rol zal hebben gespeeld, is dat de oorlogen doorgaans succesvol verliepen, zodat de roeiers geld konden verdienen op de vloot en de soldaten terugkeerden met buit. Het grootste conflict was met Sparta en staat bekend als de Eerste Peloponnesische Oorlog (460-445); tegelijkertijd werd er nog gevochten tegen Perzië. Dat laatste conflict liep in 449 ten einde. Of er een officieel vredesverdrag was, is onder historici een bekende discussie. Feit is dat de Delische Zeebond hiermee feitelijk geen bestaansreden meer had, desondanks bleef bestaan, en dus definitief veranderde in een Atheens imperium. Steden die de alliantie wilden verlaten, werden gewelddadig gedwongen lid te blijven (bijvoorbeeld Samos).

De inkomsten uit het imperium werden op Perikles’ advies aangewend voor een grootscheeps bouwprogramma, waarvan het Parthenon het bekendste is. Ook het Erechtheion dateert uit deze jaren.

Problemen

Eind jaren 430 werden verschillende vrienden van Perikles beschuldigd van goddeloosheid, waarschijnlijk om indirect de machtige politicus zelf te treffen. Zijn vriend Anaxagoras, een filosoof, moest uit de stad vluchten; er gingen geruchten over Aspasia, Perikles’ geliefde; de beeldhouwer Feidias moest uitleggen hoe hij geld had uitgegeven dat bedoeld was voor het standbeeld van Athena dat hij had gemaakt voor het Parthenon. Men vertelde dat Perikles, die niet alle beschuldigingen kon pareren, daarom maar aanstuurde op de Archidamische Oorlog (431-421). Dit is waarschijnlijk niet waar, maar het suggereert dat Perikles in deze tijd kwetsbaar oogde.

In 431 brak die oorlog uit. Perikles’ strategie was Sparta uit te putten. Hij liet het platteland rond Athene evacueren, trok de bevolking terug achter de onneembare Lange Muren, en koos ervoor Sparta en zijn bondgenoten vanaf de zee aan te vallen. Dit beleid was extreem kostbaar en zou Athene in enkele jaren failliet hebben laten gaan. Perikles’ dood ten gevolge van de tyfusepidemie van 429 redde Athene. De weg was nu vrij voor politici die wel wisten hoe ze moesten begroten, zoals Kleon.

#ArchidamischeOorlog #AtheenseDemocratie #Athene #DelischeZeebond #EerstePeloponnesischeOorlog #Feidias #Kimon #LangeMuren #Perikles #zeeslagBijSalamis

Zweifel an der Zuverlässigkeit von Erlösergestalten - Wie das politische Denken Europas entstand:

https://www.youtube.com/watch?v=zxqm4a3stCc

#Ethik #Moral #Politik #Systemisch #Individuum #Individualmoral #Individualethik #Institutionenethik #Solon #Perikles #Sokrates #Platon #Thukydides #SolonischeReformen #KleisthenischeReformen #Demokratie #Demokratisierung #Politisierung #Verfassungsreformen