De Spaanse triomf van Caesar

Beeldje van de overwinningsgodin (Archeologisch Museum van Catalonië, Barcelona)

Het was oktober in het jaar waarin Julius Caesar zonder collega het consulaat bekleedde (45 v.Chr.). En het was een feestmaand. Op 13 oktober trok Quintus Fabius Maximus de stad Rome in triomf binnen. Hij had de Spaanse Oorlog immers afgerond met de inname van Munda en Osuna. Ook Quintus Pedius, Caesars achterneef, mocht een triomftocht houden. Hij had deelgenomen aan de verovering van Gallië, had de praetuur bekleed en had eveneens gevochten in de Spaanse Oorlog. Caesar lijkt echter niet onder de indruk geweest te zijn geweest van de man, want enkele weken eerder had hij hem de facto onterfd ten gunste van de veel jongere Gaius Octavius (Octavianus).

Opnieuw: de valse Marius

Voordat Caesars eigen triomftocht kon beginnen, was er nog een ontluisterend voorval. Een triomfator mocht de stad niet betreden vóór zijn jour de gloire. Caesar verbleef dus in zijn villa aan de overzijde van de Tiber. De Romeinse auteur Valerius Maximus vertelt dat Caesar zich daar in de tuin liet toejuichen door de menigte. Even verderop stond echter de “valse Marius” over wie ik al eerder blogde, die zich liet begroeten “door een bijna even enthousiaste menigte”.noot Valerius Maximus, Opmerkelijke daden en gezegden 9.15.2. Dit was niet helemaal de terugkeer die Caesar voor ogen had gehad. Hij gelastte de man om Italië te verlaten.

De Spaanse triomf van Caesar

Terug naar de triomftocht. Caesar feest was, volgens de Romeinse auteur Quintilianus, een paar dagen voor dat van Quintus Fabius Maximus. Hoeveel dagen weten we niet, maar het zal vandaag plus of min een paar dagen 2069 jaar geleden zijn geweest.

Waarom ook Fabius en Pedius de stad in triomf mochten binnenkomen, weten we eigenlijk niet. Het was onconstitutioneel dat een niet-oppercommandant een triomftocht hield, maar blijkbaar beschouwde Caesar het als een door hem te verlenen beloning. Hij plaatste zichzelf boven de wet. Eigenlijk blijkt dat ook wel uit zijn eigen triomf, want hij had een burgeroorlog beëindigd en geen buitenlandse oorlog, wat een voorwaarde was voor een triomftocht. Maar Caesar wilde zich het feestje niet ontzeggen en liet munten slaan met afbeeldingen van Spaanse krijgsgevangen. Zo leek het nog wat.

Spaanse krijgsgevangenen (Musée de la romanité, Nîmes)

Dat zette kwaad bloed. Als Caesar nog niet wist dat er inmiddels oppositie was, moet hij het in deze dagen hebben ontdekt. Suetonius vermeldt een incident dat plaatsvond tijdens zijn feestelijke intocht.

Toen hij in triomf langs de banken van de tribunen reed en Lucius Pontius Aquila als enige van dit college niet opstond, is Caesar zo razend geworden dat hij uitriep: “Zie dan, tribuun Aquila, dat je mij de staat weer afneemt.” En dagenlang nog deed hij geen enkele toezegging zonder het voorbehoud te maken: “Als het tenminste de goedkeuring van Pontius Aquila kan wegdragen.”noot Suetonius, Caesar 77; vert. Daan den Hengst.

Alleenheerschappij

Het is denkbaar dat Caesar inmiddels overwoog te regeren als alleenheerser. Het constitutionele probleem was simpel te benoemen – hij was te machtig voor een republikeins bestel – maar leek onoplosbaar. Zeker, nu hij terug was in Rome benoemde hij de magistraten voor het lopende jaar, zoals de twee consuls Quintus Fabius Maximus en Gaius Trebonius (de man die was begonnen het complot tegen Caesar te vormen). Ze traden aan op 1 oktober. De dictator-voor-tien-jaar begreep dat hij de schijn van constitutionaliteit moest ophouden. Maar hij zou inmiddels geconcludeerd kunnen hebben dat zijn pogingen tot verzoening, gemeend of niet, onvoldoende waren geweest om efficiënt bestuur te herstellen. Hij zou moeten besturen zoals een koning het deed. Zijn geliefde Kleopatra kan het voorbeeld zijn geweest.

Er zijn echter voldoende aanwijzingen dat Caesar het koningschap niet nastreefde. Want laten we eerlijk zijn: de Ptolemaiossen, de Hyrkanossen, de Farnakessen, de Juba’s, de Bochussen en de Boguds stelden weinig voor. Caesar was inmiddels groter dan het koningschap. En het kan geen kwaad erop te wijzen dat in het Romeinse Senaatsgebouw koningen dienden te wachten in het voorportaal. Het koningschap zou een demotie zijn geweest.

Venus Genetrix

Kort voor de Spaanse triomftocht had Caesar het feest gevierd van Venus Genetrix, de stammoeder van de familie Julius. Zij was de moeder van de Trojaanse held Aeneas en dus de grootmoeder van diens zoontje Ascanius, dat ook wel Ilus zou zijn genoemd naar zijn geboortestad. Troje heette immers ook Ilios. Dat de naam “Julius” was afgeleid van “Ilus”, trok niemand in twijfel. Althans in het openbaar.

Venus Genetrix (Allard Pierson-museum, Amsterdam)

In elk geval had Caesar op het naar hem vernoemde forum een heiligdom opgericht voor de stammoeder die hij had geadopteerd. De toegang naar het tempelterras was niet aan de voorzijde, zoals in een Romeinse tempel gebruikelijk, maar aan de zijkanten, waardoor redenaars de voorkant konden gebruiken als podium. Tijdens het feest van Venus Genetrix verwelkomde Caesar daar zijn gasten.

Toen de voltallige Senaat zich met een groot aantal eerbewijzen tot hem wendde, ontving hij de senatoren voor de tempel van Venus Genetrix zonder zich van zijn zetel te verheffen. Sommigen menen dat Lucius Cornelius Balbus hem heeft tegengehouden toen hij wilde opstaan, anderen dat hij daartoe in het geheel geen aanstalten heeft gemaakt, maar integendeel Gaius Trebatius Testa, die hem ried op te staan, een niet al te vriendelijke blik heeft toegeworpen.noot Suetonius, Caesar 77; vert. Daan den Hengst.

Het was tactloos. Titus Livius noemde het als eerste van drie aanleidingen tot de samenzwering die uiteindelijk een einde aan Caesars leven zou maken. De eigenlijke oorzaak was, zoals gezegd, dat zijn macht te groot was voor de republiek.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.] 

#RealTimeCaesar #2069JaarGeleden #Augustus #GaiusOctavius #GaiusTrebatiusTesta #GaiusTrebonius #JuliusCaesar #KleopatraVIIFilopator #LuciusCorneliusBalbusMaior #LuciusPontiusAquila #MarcusFabiusQuintilianus #Munda #Periochae #QuintusFabiusMaximus #QuintusPedius #Rome #SpaanseOorlog #Suetonius #triomf #ValeriusMaximus #ValseMarius #VenusGenetrix

Het Forum van Caesar

Het Forum van Caesar in Rome

Als ik u zeg dat het de vroege ochtend van 25 of 26 september was, als ik toevoeg dat het was in het jaar waarin Julius Caesar (voor de derde keer) en Marcus Aemilius Lepidus het consulaat bekleedden, en als ik dat omreken naar 25 of 26 juli 46 v.Chr. op onze kalender, dan weet u dat ik vandaag weer blog over de vraag wat Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden liep te doen.

De feestelijkheden van Caesars viervoudige triomf lagen nog vers in het geheugen toen de dictator-voor-tien-jaar een nieuw feest aankondigde: de opening van het naar hem genoemde marktplein. In 54 v.Chr., tijdens zijn Britse veldtocht, was een begin gemaakt met de aanleg. Om een voorstelling te maken van de symboliek van het Forum van Caesar, dat naast het Forum Romanum lag, moet u zich voorstellen dat iemand naast het Binnenhof in Den Haag een tweede, naar hem vernoemd Binnenhof laat aanleggen. Dit was feitelijk een theater voor de show van één man, te groot voor de republiek.

De financiering

De stedelijke bevolking was onder de indruk van de opzichtige geldsmijterij. Cicero, die namens Caesar de grond kocht, dichtte zichzelf een hoofdrol toe:

Caesars vrienden – mezelf bedoel ik en Oppius, je mag best stikken van jaloezie – hebben voor het project waarover je zo vaak de loftrompet hebt gestoken, dat we het Forum vergroten en uitbreiden tot aan de Vrijheidshal, het sommetje van zestig miljoen sestertiën uitgegeven. Voor minder viel met de particuliere eigenaren geen zaken te doen. We zullen echter iets prachtigs tot stand brengen.noot Cicero, Brieven aan Atticus 4.16.8.

Het werd een rechthoekig plein dat aan de lange zijden was begrensd door galerijen en aan een van de korte zijden door de tempel van Venus, de moeder van Caesars legendarische voorvader Aeneas. De generaal bekostigde het project door Britse en Belgische krijgsgevangenen te verkopen, maar sprak daar niet over om te vermijden dat de staat zijn aandeel in de winst zou opeisen. Daarom deed hij alsof hij het bekostigde uit de oorlogsbuit. Zodoende wist Plinius de Oudere zeker dat

in Brittannië parels groeien, want Julius Caesar wilde dat bekend werd dat het borstpantser dat hij wijdde aan Venus de Stammoeder in haar tempel, was vervaardigd uit Britse parels.noot Plinius de Oudere, Natuurlijke Historie 9.116.

De tempel van Venus

Het idee van het Forum van Caesar mocht dan zijn ontstaan tijdens de noordelijke oorlogen, de tempel voor Venus bracht de slag bij Farsalos in herinnering. Aan de vooravond van dit gevecht had Caesar Venus aangeroepen. Niet uit persoonlijke overtuiging – hij mocht dan hogepriester zijn, hij was niet overdreven religieus – maar om zijn soldaten te inspireren.

Het heiligdom was voorzien van een ongebruikelijke opgang: de trappen lagen aan de zijkant, zodat de voorzijde viel te benutten als sprekerspodium. Aan de voet ervan stonden standbeelden en fonteinen. De hoogte van het eigenlijke heiligdom wordt tegenwoordig gesuggereerd door drie gereconstrueerde zuilen, maar hun antieke voorgangers waren gemaakt van wit marmer uit de door Caesar geopende groeve te Carrara.

De pilaren binnenin de tempel waren van geel marmer uit het door hem veroverde Numidië. Achterin stond het met parels beklede cultusbeeld van Venus de Stammoeder, dat was vervaardigd door Arkesilaos, een bekende kunstenaar uit die tijd. Er hingen hier ook schilderijen en er was een gouden standbeeld van Kleopatra.

Het ruiterstandbeeld

Midden op het symmetrische Forum van Caesar stond een ruiterstandbeeld van de dictator:

Caesar had een eigenaardig paard, waarvan de hoeven gespleten waren en als het ware in tenen uitliepen, zodat het wel mensenvoeten leken. Het was in zijn stal geboren en omdat de ingewandschouwers hem verzekerd hadden dat dit hem de wereldheerschappij voorspelde, liet hij het dier met grote zorg opfokken. Hij was de eerste die het besteeg; andere berijders duldde het niet. Later heeft hij zelfs een beeld van het dier laten opstellen voor de tempel van Venus de Stammoeder.noot Suetonius, Caesar 61; vert. Daan den Hengst.

Dit moet worden genuanceerd. Eigenlijk stelde dit beeld het paard van Alexander de Grote voor. De maker was Lysippos. Caesar zal het uit Alexandrië hebben meegenomen en het hoofd van de ruiter hebben laten vervangen door dat van hemzelf.

Elders op zijn forum stond een beeld van Caesar in pantserhemd. De sokkel zou nog eeuwen dienen als mededelingenbord voor officiële proclamaties.

Inwijding van het Forum van Caesar

Na zijn viervoudige triomftocht wijdde Caesar dit complex in. Er waren grootse spelen, waarbij de Romeinen voor het eerst een giraffe te zien kregen. Cassius Dio, die het Forum van Caesar mooier vond dan het Forum Romanum, vertelt:

Toen hij nu zijn Forum en de tempel van Venus, als stammoeder van zijn geslacht, had gebouwd, wijdde hij ze dadelijk in, en ter ere daarvan stelde hij allerlei wedstrijden in en hij bouwde van houten stellages een theater voor jachtshows. Dat wordt ook wel “amfitheater” genoemd, omdat het aan alle kanten in het rond zitplaatsen had en geen toneel. Voor dat theater en ter ere van zijn dochter organiseerde hij gevechten van wilde dieren en gladiatoren. Als iemand het aantal daarvan zou willen boekstaven, zou hij zich een hoop werk op de hals halen, maar de waarheid waarschijnlijk niet kunnen achterhalen. Want al dat soort dingen wordt altijd overdreven om erover op te scheppen.noot Cassius Dio, Romeinse Geschiedenis 43.22; vert. Simone Mooij.

In feite was het complex onvoltooid toen Caesar het openstelde. De echte oplevering vond pas in 29 v.Chr. plaats.

[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]

#RealTimeCaesar #2069JaarGeleden #Arkesilaos #CassiusDio #Cicero #dictator #ForumVanCaesar #hogepriesterschap #JuliusCaesar #Keizerfora #KleopatraVIIFilopator #Lysippos #PliniusDeOudere #Venus #VenusGenetrix