Mussolini, Batman, Herakles
Herakles in actie (Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg)
Het jaar weet ik niet, maar als u er belang in stelt: het moet aan het einde van de vorige eeuw zijn geweest. Mijn beste vriend – inmiddels tevens zakenpartner – en ik waren in zijn auto op weg van Parma naar het zuiden. We waren gestopt bij een benzinepomp en terwijl hij benzine was wezen tanken, was ik langs een snuisterijenwinkeltje gewandeld.
“Je raad nooit wat ik gezien heb,” zei ik, toen we elkaar in de auto weer tegenkwamen.
“Nou?”, vroeg hij, terwijl hij verkwistend gas gaf.
“Een fles met Mussolini-shampoo,” vertelde ik. Hij proestte het uit.
We reden al op de snelweg en konden niet meer omkeren. Daarom besloten we het ergens anders te kopen, maar we hebben deze shampoo noch tijdens die reis noch later ooit ergens anders meer gezien.
Betekenisnetwerken
Mussolini-shampoo kan niet. En het is meer dan alleen het feit dat de duce zo kaal was als een biljartbal. Feitelijk botsen er twee netwerken van betekenissen. Enerzijds het politieke netwerk van symbolen, tekens en associaties van het fascisme, anderzijds het meer huiselijke netwerk waarbij de shampoo hoort. Openbaar versus persoonlijk, grootse ambities versus kleine zelfverzorging.
Ander voorbeeld: een schilderij van Hitler met een Big Mac. Of de joodse cowboy Kinky Friedman. Of de wijze waarop Adam West Batman speelde: niet bepaald de getormenteerde ziel die de Dark Knight eigenlijk is. Zo zijn er nog meer voorbeelden van tegenstellingen die op de lachspieren werken.
Maar het is niet alleen humor. In Griekse (en andere) mythen komen allerlei personages voor, en niet zelden spreken de verhalen elkaar tegen. Uit de enorme voorraad motieven heeft de verhalenverteller een held genomen en daar heeft hij een monster bij gezocht. Het deed er destijds niet toe dat een andere verhalenverteller deze held koppelde aan een ander monster, of dat een derde verteller het monster had laten doden door weer een andere held. Monsters, helden en andere verhaalmotieven konden vrijwel willekeurig worden gecombineerd. Het stoorde niemand dat zowel Odysseus als de Argonauten op zee problemen ondervonden met zwervende klaprotsen. Als iemand had verteld dat Bellerofon zulke klaprotsen was tegengekomen op het land, zou ook niemand ervan hebben opgekeken.
Begrensde vrijheid
En nu kom ik ter zake. Mythenvertellers hadden een enorme vrijheid. Maar die was niet onbeperkt. Euripides kan in de Alkestis de lachers op zijn hand krijgen met een grappige Herakles (een soort Jerommeke), maar diezelfde lachers zouden het niet hebben geaccepteerd als Herakles er niet in zou zijn geslaagd Alkestis te bevrijden uit de Onderwereld. Herakles dronken? Prima. Die vrijheid had een toneelschrijver. Herakles als redder van Alkestis, terwijl in een ander toneelstuk Persefone die taak had? Ook geen probleem. Maar een falende Herakles? Nee, dat viel buiten de toegestane betekenisvelden.
Idemdito Batman. Hij mag campy worden gepresenteerd, maar aan het einde moet hij zegevieren. Zijn sidekick is Robin en kan niet ineens Doctor Watson zijn. Zijn alter ego heet Bruce Wayne, niet Peter Parker. Wijkt de verhalenverteller af van de vaste elementen, dan zitten we óf op het terrein van de humor (Romeo and Ethel the Pirate’s Daughter) óf op het terrein van het onacceptabele.
Mijn vraag is: hoe heten die botsende betekenisnetwerken? Er is ongetwijfeld over gepubliceerd, maar de classica die ik advies vroeg, antwoordde dat ze precies begreep wat ik bedoelde maar ook de naam niet wist. Dus ik gooi het nu maar even hier neer. En terwijl u daarover mag nadenken rond ik af met Adam Wests knapste scène.
Naschrift
De eerste antwoorden komen inmiddels binnen, waarvoor dank. Ik word geattendeerd op dit boek, waarin de onveranderbare kern van een fluïde traditie wordt aangeduid met de antieke term hypothesis. Hieronder leest u over “genrebreuk” en “diëgetische inconsistentie”. Met de mail kwam een kleine verzameling termen uit de hedendaagse literatuur- en cultuurwetenschap binnen, zoals: “subversive revisionism”, “iconoclastic re-appropriation” en “subversive mythografy”.
#adamWest #alkestis #batman #benitoMussolini #euripides #herakles #kinkyFriedman
