Het Mausoleum van Halikarnassos

Reconstructie van het Mausoleum van Halikarnassos (Bodrum)

Voor ik mijn blogje van vandaag begin: mijn driemaandelijkse oproep om een  petitie te tekenen voor een bedreigde academische instelling of een oudheidkundig museum is vandaag daar. Het gaat dit keer om museum Het Pakhuis in Ermelo, met een mooie archeologische collectie. Eerst even tekenen, daarna verder lezen. Dank u wel.

***

Ik ken maar weinig gebouwtypen die zijn vernoemd naar een persoon. Eigenlijk maar één: het mausoleum is vernoemd naar Maussolos. Hij was van 377 tot 353 v.Chr. satraap van Karië, het zuidwesten van het huidige Turkije. Zijn hoofdstad was Halikarnassos, de moderne badplaats Bodrum, dat hij grondig vernieuwde. In de toenmalige wereld was het gebruikelijk dat stadstichters een graf op de markt kregen – en dit gebeurde dus ook met Maussolos. Het door zijn echtgenote en opvolger Artemisia gebouwde Maussolosgraf ofwel Mausoleum in Halikarnassos zou worden gerekend tot de Zeven Wereldwonderen.

Hoewel het eigenlijke monument was opgetrokken uit bakstenen, was het aan de buitenzijde bedekt met prachtig wit marmer. Er was schitterende sculptuur, waarover zo meteen meer. Het is niet vreemd dat het indrukwekkende monument herhaaldelijk werd gekopieerd. Waarschijnlijk zijn het graf van Alexander de Grote in Alexandrië en het Belevi-mausoleum bij Efese geïnspireerd op het Mausoleum van Halikarnassos.

Amazonenreliëf (British Museum, Londen)

Ontwerp

Het gebouw was een ontwerp van Satyros en Pytheos, die zich lieten inspireren door de traditionele Anatolische en Griekse architectuur (vgl. het Nereïdenmonument in Xanthos), Later schreven ze een boek over hun bouwproject. Dit boek is verloren gegaan, maar de Romeinse auteur Plinius de Oudere lijkt het te hebben gekend en geeft een beschrijving van het Mausoleum van Halikarnassos. Zo weten we dat de beroemdste beeldhouwers van die tijd bij de constructie betrokken waren: Skopas van Paros, Bryaxis, Timotheos van Epidauros en Leochares. Ze waren vermoedelijk verantwoordelijk voor de reliëfs van de Amazones aan de oost-, noord-, zuid- en westzijde. Plinius zegt:

Koningin Artemisia stierf voordat zij het werk voltooid hadden. Toch staakten zij hun werkzaamheden niet voordat zij klaar waren, omdat zij op dat moment al overtuigd waren dat het een monument voor henzelf en hun kunst zou worden. Ook nu nog is er strijd over de vraag wiens meesterhand de erepalm verdient. (Naturlijke Historie 36.31; vert. Joost van Gelder e.a.)

Van beneden naar boven bestond het Mausoleum uit een grote onderbouw (32×26 meter) met daarop een galerij die was omgeven door zesendertig zuilen. Hier moeten allerlei beelden hebben gestaan,

Maussolos? (British Museum, Londen)

Over de hoger gelegen delen schrijft Plinius:

Boven de zuilengalerij verheft zich een piramide die even hoog is als het benedengedeelte en in vierentwintig treden naar de spits toeloopt.

Aan de voet van de piramide stonden vierentwintig beelden van leeuwen, met op de vier hoeken ruiterstandbeelden.

Op de top staat een marmeren vierspan, vervaardigd door Pythis. Dit brengt de totale hoogte van het bouwwerk op 140 voet.

Het Mausoleum vandaag

Vandaag de dag bieden de resten van het Mausoleum van Halikarnassos een trieste aanblik. De trotse toren is namelijk ten tijde van het beleg van Rhodos (1522) gesloopt door de Hospitaalridders (de latere Maltezer Ridders). Met de stenen van het monument is het kasteel van Bodrum gebouwd, het huidige museum voor onderwaterarcheologie. U kunt daar ook het Uluburunwrak zien.

De grafkamer

Bij de resterende kuil is een museumpje met enige sculptuur, maar de beste stukken zijn momenteel te zien in het British Museum. Ze zijn in 1856-57 verworven door Charles Thomas Newton. Hierbij behoren twee beelden waarvan wordt aangenomen dat ze Maussolos en Artemisia voorstellen en zijn gemaakt door Skopas. Ook is er een beroemde grafgift waarvan ik graag (maar zonder bewijs) wil geloven dat ze de grote P. inspireerde.

#artemisiaIi #bodrum #bryaxis #halikarnassos #karie #leochares #mausoleumVanHalikarnassos #maussolos #pliniusDeOudere #skopas #timotheosVanEpidauros #wereldwonder #zevenWereldwonderen

Het mausoleum van Belevi

Sculptuur uit het mausoleum van Belevi

De geschiedenis van de opvolgers van Alexander de Grote, de zogeheten Diadochen, is eigenlijk iets te complex. Zijn voornaamste officieren raakten eerst slaags over de vraag als regenten moesten optreden voor Alexanders zwakbegaafde broer, en belandden vervolgens in een reeks oorlogen, waarin de koninklijke dynastie steeds meer op de achtergrond raakte en vervolgens de rijkseenheid verloren ging. De oorlogen gingen net zo lang door tot al het door Alexander op de Perzen veroverde edelmetaal was uitgegeven aan soldij.

De beslissende slag was daarom die bij Ipsos, in 301 v.Chr., want daarna was er geen geld meer. Voor enige tijd lagen de grenzen vast: een machtig rijk in Egypte voor Ptolemaios I Soter, een immens Aziatisch rijk voor Seleukos I Nikator, in het aloude Macedonië een rijk voor Demetrios de Stedendwinger en in Thracië en Klein-Azië een rijk voor Lysimachos. In de meeste geschiedenisboeken staat het allemaal nog beknopter, want voor vrijwel alle doelen die je als auteur wil bereiken, kun je makkelijk twee decennia overslaan en doorgaan naar het eindresultaat.

Het mausoleum van Belevi

Maar het gaat me vandaag even om die Lysimachos. In de bronnen is hij geen opvallend figuur, hoewel hij een van Alexanders adjudanten is geweest en na diens dood satraap werd in het rijke en strategisch belangrijke Thracië – zeg maar Bulgarije. Na de slag bij Ipsos voegde hij daar dus Klein-Azië aan toe, en verplaatste hij zijn residentie naar Efese, waar hij deed wat elke antieke machthebber deed: een eigen bouwprogramma uitvoeren. Daarbij hoorde ook zijn mausoleum, dat veertien kilometer van zijn residentie verrees op een plek die tegenwoordig Belevi heet.

Lysimachos (Museo archeologico nazionale, Napels)

Het mausoleum is geïnspireerd door het Mausoleum van Halikarnassos. De basis met daarin de grafkamer was een vierkant van zo’n dertig bij dertig meter, en was ongeveer tien meter hoog. De wanden waren bedekt met marmerplaten. Daar bovenop verhief een galerij, die was voorzien van achtentwintig pilaren. Helemaal bovenaan stond vermoedelijk een piramideachtig dak, dat was bekroond met Lysimachos’ standbeeld.

Lysimachos’ einde

Hij is er nooit begraven. Na bijna twee decennia betrekkelijke rust braken er nieuwe oorlogen uit. De inmiddels tachtigjarige Lysimachos probeerde zijn macht uit te breiden in Griekenland, wat hem nogal wat vijanden opleverde. Het kruitvat was klaargezet. In januari 281 overleed Ptolemaios I, die altijd een stabiliserende factor was geweest. Tegelijk was er een dynastieke crisis in de familie van Lysimachos, die zijn zoon en beoogde opvolger Agathokles liet doden. Dit was de lont in het kruitvat.

De schamele resten van het mausoleum van Belevi

Agathokles was getrouwd geweest met Lysandra, de zus van Ptolemaios’ opvolger Ptolemaios II Filadelfos. Na de executie van haar echtgenoot vluchtte zij naar Seleukos, die hier een aanleiding in zag om de oorlog te verklaren aan Lysimachos, die zich ineens bedreigd zag door partijen in Europa, Egypte én Azië. Seleukos rukte meteen op: niet alleen kon hij, als hij Lysimachos versloeg, diens rijk toevoegen aan zijn eigen bezittingen, maar via de Ptolemaïsche prinses maakte hij ook aanspraak op de troon in Egypte. De gedachte dat hij het Alexanderrijk zou herenigen, moet door zijn hoofd hebben gespeeld.

En hij had succes. In februari 281 stonden Seleukos’ legers op de Kyrosvlakte, even ten oosten van het huidige Izmir, tegenover de troepen van Lysimachos, die niet alleen de slag maar ook zijn leven verloor en nooit werd begraven in zijn eigen mausoleum. Ik weet niet waar hij wel is begraven. Seleukos reisde verder richting Europa, stak de Hellespont over en werd, toen hij voet op Europese bodem zette, vermoord. Een van zijn metgezellen, Filetairos, verzorgde diens uitvaart en werd door Seleukos’ opvolger Antiochos I Soter (r.281-261) erkend als heerser van Pergamon.

Griffioen (Archeologisch museum, Selçuk)

En dus

En zo stond het mausoleum van Belevi dus leeg. Maar niet voor lang. Antiochos I werd opgevolgd door Antiochos II Theos (r.261-246), die een flink deel van zijn regering doorbracht in het huidige Turkije. Daar is hij overleden en hoewel we het niet zeker weten – wanneer weten oudheidkundigen ooit iets zeker? – lijkt hij te zijn bijgezet in Belevi.

Het is tegenwoordig een nogal troosteloze puinhoop, maar de sculptuur in het museum van Izmir mag er wezen: het gaat om de strijd tussen mensen en kentauren, en ook zijn daar wat griffioenen te zien. Twee andere griffioenen en de sarcofaag, die ik vergeten ben te fotograferen, staan in het museum van Selçuk.

#alexanderDeGrote #antiochosISoter #antiochosIiTheos #belevi #demetriosDeStedendwinger #diadochen #efese #filetairosVanPergamon #kyrosvlakte #lysimachos #mausoleumVanHalikarnassos #ptolemaiosISoter #ptolemaiosIiFiladelfos #seleukosINikator #slagBijIpsos #turkije