Faits divers (44): de wetenschap in het nieuws
Een kat in het archeologisch museum van Sousse
Een nieuwe aflevering in de onregelmatig verschijnende reeks faits divers, een reeks waarin ik het liefst leuke nieuwtjes zou doorgeven, maar waarin ik vaker dan ik wil moet wijzen op slechte uitleg. Vandaag kan ik het zelfs thematisch presenteren:
- opgewarmde kliekjes,
- gratuit gespeculeer,
- jezelf voor joker neerzetten,
- data in plaats van inzicht.
Deze slechte nieuwsvoorziening komt niet alleen door de wetenschappers. Journalisten mogen ook weleens wat kritischer zijn.
Begrijp dit blogje niet verkeerd. Ik wil dit helemaal niet schrijven. Ik wil graag nieuws met u delen, ik wil tonen dat de oudheidkunde innoveert. Er zijn nieuwe methoden, er zijn nieuwe soorten inzicht. Die halen de media echter niet, zodat een mens zich mag afvragen – en menigeen zich afvraagt – wat nou het intellectuele avontuur is.
Opgewarmde kliekjes
U kent het oudheidkundige spreekwoord: “Breng nooit eenmaal iets naar buiten als je ook tweemaal naar fondsen kunt hengelen”. Een voorbeeld is de verspreiding van de huiskat, waar de NOS en de NUnl over berichtten. Niet alleen is al acht jaar bekend dat de huiskat een betrekkelijke nieuwkomer is, maar vooral: er zijn al verbanden gelegd met de historische taalkunde, lees maar in dit blogje van anderhalf jaar geleden. De wetenschap is al verder.
Een ander voorbeeld ontleen ik aan de nomaden die ooit zwierven door Kazachstan en Oezbekistan. Zij vormen een belangrijk thema: hun steppe is wat centraal is in Centraal-Eurazië. Een van de fascinerendste ontwikkelingen is dat hier een vroege bronstechnologie is uitgevonden, waarbij er vrijwel zeker een wisselwerking is geweest met de Indo-Iraanse migratie. Kortom, het valt moeilijk te presenteren als iets dat nog ononderzocht en nieuw is, maar desondanks krijgen we dit bericht.
Waar het op neerkomt is dat archeologen zaken presenteren als bijzonder, terwijl ze eigenlijk vrij gewoon zijn, en dat journalisten het niet doorprikken.
Antinous (Limburgs Museum, Venlo)
Gratuit gespeculeer
Antinoüs was de geliefde van Hadrianus; hij verdronk onder onduidelijke omstandigheden in de Nijl. Seks en keizers doen het in de publiciteit altijd goed, seks met keizers nog beter, en dit artikel is een opstapeling van speculaties en overbodige herhaling (u wist natuurlijk nog niet dat Champollion de hiëroglyfen ontcijferde). Het stuk trekt de aandacht tot precies niets. Oudheidkunde is geen wetenschap, concludeert de lezer, maar is o-la-la en gratuit gefantaseer.
Jezelf voor joker zetten
Jeff Bezos vernoemde een bedrijf dat zich met artificiële intelligentie zal bezighouden naar Prometheus. In de Griekse mythologie was dat degene die vooruit dacht, de mensen schiep en hun het vuur schonk. Zeus strafte hem voor de vuurdiefstal door hem vast te kluisteren aan een berg, waar elke dag een adelaar langs kwam om zijn lever op te eten. Classici werden niet moe om aan te geven hoe het met Prometheus afliep.
Ik ben niet zo humorloos dat ik niet zou begrijpen waarom het onhandig is een bedrijf Prometheus te noemen. Odysseus Travel, Pegasus Air en Cyclops-lenzen zijn ook onhandige namen, net als de schoenenzaak Oidipous die ooit bestond in Antwerpen. Deze week twitterde ik nog dit.
Maar het zou echt beter zijn als oudheidkundigen wat vaker in het nieuws kwamen met de wetenschappelijke innovatie waar we óók over kunnen spreken. Voor een vakgebied waar mensen toch al zelden van vernemen wat op het spel staat, is betweterij de verkeerde publiciteit. Trivialiteit is niet verboden, maar moeten we benutten om te verder te loodsen naar wezenlijker zaken. En bedenk: een kwart van de publieksvraag is hoe classici, archeologen en geschiedwetenschappers weten wat ze weten.
Prometheus schept de mensheid (Capitolijnse Musea, Rome)
Data in plaats van inzicht
Het gangbare archeologische persbericht is: we hebben X gevonden en het betekent Y. Dat wordt meestal naar buiten gebracht vóór het wetenschappelijke rapport waarin het verband tussen X en Y minder eenvoudig is. Archeologische persberichten informeren niet, maar trekken de aandacht (niet tot iets diepers, zie boven), dienen om naar fondsen te hengelen (zie boven) en schepen het publiek af met een simplistisch beeld van het verleden.
Een voorbeeld:
- X: we hebben een sarcofaag,
- Y: die is zeldzaam,
- als er een rapport is, zal die zeldzaamheid niet worden genoemd.
Wat eveneens voorkomt: conclusie Y is een open deur, zoals hier, waar we lezen dat legionairs verslagen vijanden onthoofdden en een schedel als afschrikwekkend voorbeeld op een opvallende plek bevestigden. Iets wat soldaten in alle tijden en in alle culturen hebben gedaan – denk aan wat de Tommies deden tijdens de slag om Arnhem. Bovendien iets wat we van de Romeinen allang weten. Ze lieten gekruisigden wekenlang rotten als afschrikwekkend voorbeeld, om eens iets algemeen bekends te noemen. Kortom: het bericht bevestigt het vooroordeel dat oudheidkunde leuk is als bladvulling, maar geen serieuze intellectuele activiteit.
Journalistieke kritiekloosheid
En dan is er nog die Romeinse wegenkaart waarover onlangs wat te doen was. Het is een grotere en betere versie van soortgelijke kaarten. Er zijn echter geen 100.000 kilometers antieke wegen ontdekt, zoals geclaimd. Journalisten hadden door de hype behoren te prikken, bijvoorbeeld met de vraag of de onderliggende database (Pleiades) accuraat is. Daarover valt namelijk best een boom op te zetten.
Romeinse weg (Karthago)
Tot slot
Ik schrijf, zoals gezegd, mopperblogjes niet voor mijn plezier. Ik zou willen dat ik in de rubriek Faits Divers positief kon schrijven, want er gebeuren nieuwswaardige zaken – ik schreef daarover Oudheidkunde is een wetenschap. Maar dat inhoudelijke nieuws haalt de media niet.
Journalisten kunnen beter geen archeologische en andere oudheidkundige berichten overnemen. De kans dat ze ten onrechte iets negeren dat wél nieuws zou zijn geweest, is een fractie van de huidige praktijk, dat ze ten onrechte wel aandacht besteden aan zaken die geen nieuws zijn. U weet wel: fouttype-1, fouttype-2.
Wetenschappers kunnen beter vertellen over de wetenschappelijke vernieuwing en de nieuwe soorten inzicht die het echte nieuws vormen. Want nieuwe soorten inzicht zijn er. En die moet je noemen. Zo bewijs je dat oudheidkunde een zinvolle activiteit is.
#antinous #artificieleIntelligentie #faitsDivers #indoIraanseTalen #jeffBezos #nieuws #nieuwsselectie #prometheus