De luchtbrug naar Berlijn (3)

De landingsbaan van Tempelhof, Berlijn

[Dit is het derde blogje over de Luchtbrug naar Berlijn. Het eerste blogje was hier.]

De zwarte markt in Berlijn

Hoewel de Luchtbrug dus etenswaren, kolen, hout en aggregaten binnenvloog, was het maandenlang onvoldoende. De hele winter door waren de rantsoenen te klein en de huizen te koud. Veel West-Berlijners zochten langs de rand van de stad naar brandstof, zoals hout, en voedsel. Daarvoor overschreden ze regelmatig de grens met de Sovjet-bezettingszone, waardoor deze hongertochten niet zonder gevaar waren. Agenten van wat later de DDR zou zijn, namen goederen in beslag en in de bossen lagen blindgangers. Er ontstond een levendige zwarte markt waar, omdat er drie soorten mark waren met voortdurend veranderende wisselkoersen, de sigaret de voornaamste rekeneenheid was.

Het grote plaatje

Berlijn was maar één plaats waar de confrontatie tussen de communistische en kapitalistische systemen werd uitgevochten. Vier dagen nadat de Sovjets de elektriciteit hadden afgesneden en de blokkade waren begonnen, verplaatste de Amerikaanse president Truman niet minder dan zestig B29-bommenwerpers naar West-Europa. Dat is, zoals u correct constateerde, het vliegtuigtype dat werd gebruikt bij het transport (en de inzet) van atoombommen. Stalin begreep hierdoor dat verdere escalatie te riskant was. De westerse geallieerden stelden ook een tegen-blokkade in door handel met de Sovjet-bezettingszone te verbieden.

Al in juli 1948 overlegden de generaals van de vier geallieerde legers over manieren om de situatie beheersbaar te houden. In augustus ontving Stalin in Moskou enkele westerse diplomaten. Hij meende sterk te staan, want als hij de blokkade voortzette tot in de winter, dan moesten de Berlijners wel naar de oostelijke winkels komen. De westerse geallieerden meenden echter óók sterk te staan, aangezien de Luchtbrug steeds efficiënter werd. Hoewel dit overleg dus tot niets leidde, was het evident dat niemand oorlog wilde.

Laden en lossen op Tempelhof

De overwinning

De Luchtbrug werd, zoals gezegd, steeds efficiënter. Eerst Douglas C47s, dan C54s en tot slot C74s: per vlucht drie, tien of vijfentwintig ton levensmiddelen en brandstof. Niet alleen werden de vliegtuigen groter, er kwamen er ook meer, die ook vaker vlogen. In april 1949 waren er 1400 leveranties per dag. Elke minuut landde er dus in West-Berlijn ergens een vliegtuig: merendeels op Tempelhof, maar ook op Gatow en op het door de Fransen in drie maanden aangelegde vliegveld Tegel. Zoiets vergde perfecte stuurmanskunst in de vliegtuigen, perfecte organisatie op de grond en perfect transport van de voorraden naar de depots in de stad.

De Berlijnse rantsoenen waren nu op peil en er kwamen zelfs enige luxegoederen aan. Stalin concludeerde al in januari 1949, toen de Berlijners ondanks de winter niet inbonden, dat de blokkade was mislukt. Hij gaf opdracht tot onderhandelingen. De logistieke overwinning werd zo een politieke overwinning. Die was eigenlijk al eerder in zicht gekomen tijdens de aanleg van de luchthaven Tegel. Een grote, door de Sovjets gebouwde antenne stond lelijk in de weg, maar de Franse commandant blies die zonder pardon op. De Sovjets lieten maar een mager protest horen, wat de westelijke geallieerden het vertrouwen gaf dat ze aan de winnende hand waren.

De route van de piloten op Tempelhof

Naspel

Op 12 mei 1949 werd de stroomvoorziening van West-Berlijn hersteld en kwam een einde aan de blokkade en de tegenblokkade. Er kwam geen einde aan de Luchtbrug, omdat de Berlijners aangaven dat ze het liefste voor twee maanden voorraden hadden. De piloten waren dus nog enkele weken bezig om de depots verder aan te vullen. De laatste vlucht was pas op 6 oktober 1949. Het zegt echter heel veel over het herstel van de voedsel- en energievoorziening dat Herta Heuwer de tot voor kort geblokkeerde stad haar favoriete gerecht kon geven door worst én te koken én te bakken, én te serveren met een saus van importproducten als tomatenpuree, worcestershiresaus en kerriepoeder.

De blokkade was, zoals al gezegd, het begin geweest van de Koude Oorlog en in 1949 ontstond de NAVO. De drie westelijke bezettingszones werden samengevoegd tot één nieuwe eenheid, West-Duitsland, met hoofdstad Bonn. Iets later werd ook de Duitse Democratische Republiek uitgeroepen. Daar werd de mislukte blokkade eigenlijk vergeten.

Monument voor de Luchtbrug

Zo niet in het westen. Voor de West-Berlijners betekende de blokkade vooral honger en kou, maar ook werkgelegenheid: duizenden mensen – bijna evenveel vrouwen als mannen – werkten op Tempelhof, Gatow en Tegel. Om aan voldoende arbeidskrachten te komen, lieten de westerse geallieerden krijgsgevangenen vrij. Al deze mensen kregen goed betaald en gevoed, en de samenwerking tussen Duitsers enerzijds en Amerikanen, Britten en Fransen anderzijds, hielp om een basis te leggen voor verdere samenwerking en, uiteindelijk, de integratie van West-Duitsland in de westerse wereld.

#Berlijn #BerlijnseLuchtbrug #BlokkadeVanBerlijn #Duitsland #GrootBrittannië #HarrySTruman #HertaHeuwer #JosephStalin #KoudeOorlog #OostDuitsland #SovjetUnie #Tempelhof #VerenigdeStaten #WestDuitsland

De luchtbrug naar Berlijn (2)

De instructies voor piloten, betrokken bij de Luchtbrug naar Berlijn

[Dit is het tweede blogje over de Berlijnse Luchtbrug. Het eerste blogje was hier.]

De blokkade van Berlijn, zoals gezegd rond 24 juni 1948 begonnen, trof vooral de arme bewoners hard. Dit was een fors deel van de bevolking, aangezien veel mannen nog in krijgsgevangenschap waren en lang niet elke vrouw kostwinner kon zijn. We moeten ons een stad voorstellen waarin vrouwen een voor die tijd heel grote rol in het openbare leven hadden, en daarnaast zorg hadden voor én hun kinderen én de armen: vluchtelingen, ouden van dagen, weduwen en wezen, mensen met oorlogswonden.

Hoewel er vrijwel onmiddellijk voedseluitdelingen kwamen, zat er voor arme West-Berlijners weinig anders op dan zich te registeren in het oosten. Dat je daarom in het westen met je nek werd aangekeken, namen de hongerenden maar op de koop toe. Erst kommt das Fressen dann die Moral. Zolang mensen met bonkaarten in de beter voorziene oostelijke winkels allerlei producten konden krijgen, was er feitelijk geen alternatief voor registratie.

De Luchtbrug

Op 25 juni besloten de Amerikanen en Britten tot Operation Vittles: een luchtbrug die de stad zou voorzien van alles wat nodig was. (De Fransen leverden wel levensmiddelen en brandstoffen, maar geen vliegtuigen, omdat ze die in Indo-China inzetten.) Anders dan je soms leest, was de Luchtbrug geen improvisatie. Er was een soort generale repetitie aan voorafgegaan. Sinds begin april 1948 controleerden de Sovjets namelijk de landwegen: eerst bij checkpoint Alpha (bij het betreden van de Sovjet-bezettingszone bij Helmstedt) en daarna bij checkpoint Bravo (bij het verlaten van de zone). De westelijke machten hadden als reactie al twee weken lang de stad via de lucht bevoorraad. Ze wisten dus dat een luchtbrug mogelijk was en kenden enkele kinderziektes. Toen het instellen van die Luchtbrug onvermijdelijk werd, wisten ze wat te doen. Om eenhoofdig commando te hebben, benoemden ze als hoogste verantwoordelijke William Tunner.

Het eerste vliegtuig landde op 26 juni. Aanvankelijk vloog men met Amerikaanse en Britse Douglas C47-vliegtuigen – ook wel aangeduid als Dakota’s – die per vlucht ruim drie ton naar luchthaven Tempelhof konden meenemen. Tunner zorgde ervoor dat men al snel kon overschakelen op C54’s, die tien ton konden meenemen. Begin 1949 begonnen ook C74s op Tempelhof te landen, met een capaciteit van vijfentwintig ton. Verder waren er twaalf Britse Short Sunderland-watervliegtuigen, die per vlucht tien ton goederen brachten naar de Havel. Ook passagiersvliegtuigen namen levensmiddelen en brandstoffen mee. De levering van kerosine en benzine was tevens in handen van Britse commerciële luchtvaartmaatschappijen.

Tempelhof

Wat Berlijn nodig had

De vliegtuigen brachten in de eerste plaats aggregaten om de stroomvoorziening weer op peil te brengen. Ook waren er materialen om een elektriciteitscentrale die al in aanbouw was, sneller te voltooien, maar dit gebeurde pas na het einde van de blokkade. Berlijn had dus maandenlang weinig stroom.

De meegebrachte etenswaren bestonden vooral uit meel en ander goed bewaarbaar voedsel. Aardappelen en groente konden de Berlijners zelf verbouwen in de tuinen, op balkons en op dakterrassen. Vlees was een luxe.

En natuurlijk hadden de West-Berlijners behoefte aan brandstof, zoals kolen en hout. Net als tijdens de Hongerwinter in Nederland werden overal bomen gekapt. Ook stookte men met een mengsel van teer, zaagsel en steenkoolpoeder. Het maken daarvan was gevaarlijk, want je liep grote kans op stoflongen, en het brandde eigenlijk ook niet echt fijn. Alleen de zachte winter van 1948/1949 voorkwam een humanitaire catastrofe.

[wordt vervolgd]

#Berlijn #BerlijnseLuchtbrug #BlokkadeVanBerlijn #Duitsland #GrootBrittannië #KoudeOorlog #OostDuitsland #SovjetUnie #Tempelhof #VerenigdeStaten #WestDuitsland #WilliamHTunner

De luchtbrug naar Berlijn (1)

Henry Ries’ beroemde foto van de luchtbrug naar Berlijn

Een kleine twee jaar geleden was ik een paar dagen in Berlijn. Er was een expositie over Oezbekistan. Het hoogtepunt van de reis was echter de dag waarop we fietsen huurden en een tochtje maakten langs enkele locaties uit de Koude Oorlog. Iets wat ik al heel lang wilde. Vandaag dus een blogje over de Luchtbrug.

Terug naar 1945. De geallieerden hadden Duitsland verslagen, de Duitse industrie was kapotgebombardeerd, ook andere economische sectoren waren beschadigd en de Reichsmark was niets waard. Er was tekort aan levensmiddelen, aan brandstof en vanzelfsprekend aan woonruimte. Talloze mannen waren in krijgsgevangenschap en de wederopbouw verliep heel langzaam. U kent waarschijnlijk de filmbeelden wel van de Berlijnse vrouwen die de gebombardeerde stad aan het opruimen zijn.

Munthervormingen

Stalin wilde vooral herstelbetalingen om de eveneens vernietigde Sovjet-economie te herstellen; de communisten wilden Duitsland ook integreren in hun eigen systeem, de planeconomie. De westelijke machten wilden daarentegen vrije handel en wilden daarom monetaire hervormingen. Drie jaar lang waren de diplomaten aan het bakkeleien, wat de snelheid van de wederopbouw niet bepaald bevorderde. In maart 1948 werd duidelijk dat men er niet uit kwam. Dat was feitelijk het einde van de samenwerking tegen Hitler-Duitsland en het begin van de Koude Oorlog.

Op 20 juni 1948 vervingen de westelijke machten overal in hun bezettingszones, behalve in Berlijn, de Reichsmark door de Duitse Mark. Dit betekende dat mensen hun Reichsmarken nog snel probeerden uit te geven in de Sovjet-sector, zodat de Sovjets op 23 juni besloten hun eigen mark in te voeren, ook in Berlijn. In heel Berlijn. Toen de westelijke geallieerden dat onaanvaardbaar noemden, besloten de Sovjets op de avond van 23 juni dat ze West-Berlijn zouden dwingen tot aanvaarding van hun nieuwe munt, die bekend kwam te staan als Oostmark. Pressie leek een werkbaar politiek middel in de uitgeputte stad.

Op de volgende dag, vandaag zevenenzeventig jaar geleden, voerden de westelijke mogendheden de Westmark in voor de westelijke sector van Berlijn. Niet zonder reden, maar ook niet zonder hypocrisie, verklaarden de leiders van de SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, de communistische partij van wat later Oost-Duitsland zou heten) dat de westelijke maatregel de stad zou verdelen. In het westen zag men de Duitse mark daarentegen als een middel om de Duitse economie te integreren in de westelijke wereld en als garantie voor de economische en, als het even kon, ook de burgerlijke vrijheden.

Blokkade

Diezelfde 24 juni kan gelden als het begin van de blokkade. Het allereerste dat men er in West-Berlijn van merkte, was het uitvallen van de elektriciteit. De Sovjets sneden de stad af, niet om de West-Berlijners uit te hongeren maar om hen te dwingen zich in het oosten te registeren en hun inkopen te doen. Kolen vormden aanvankelijk geen probleem. Het was immers het begin van de zomer en er hoefde niet te worden gestookt. De voedselvoorraden waren problematischer – vooral groente – en dus kwam er een luchtbrug om de stad te voorzien van alles wat nodig was.

Het boek waarmee Walter Lippmann de term “Koude Oorlog” bekend maakte.

In de volgende maanden brachten de westelijke geallieerden eindeloze hoeveelheden levensmiddelen, brandstoffen en bouwmaterialen, naar West-Berlijn. Het zou nooit voldoende zijn: veel Berlijners raakten ondervoed en er werd gehamsterd. In mei 1949 kwam een einde aan de blokkade, waarover in een volgend blogje meer.

De betekenis van de Luchtbrug is, zoals gezegd, dat de Koude Oorlog begon. In deze maanden verdiepte de scheiding tussen Oost en West zich. In Berlijn kwamen twee politiekorpsen, twee gemeenteraden, twee burgemeesters, en twee militaire sectorcommandanten. In het westen groeide de NAVO en in het oosten groeide, enkele jaren later, het Warschaupact.

[wordt vervolgd]

#Berlijn #BerlijnseLuchtbrug #BlokkadeVanBerlijn #communisme #Duitsland #GrootBrittannië #JosephStalin #KoudeOorlog #NAVO #OostDuitsland #SovjetUnie #VerenigdeStaten #WestDuitsland

Alternatieve geschiedenissen van Duitsland

Plantu over de hereniging van Duitsland

Als ik zeg dat een stoplicht op rood staat, is dat de constatering van een eenvoudig feit. Zo’n feit krijgt betekenis als we bedenken dat het ook op groen kan staan. Met het verleden is het niet heel anders. We kunnen eerst vaststellen dat iets het geval is geweest en dat feit krijgt vervolgens betekenis als we de alternatieven overwegen.

Ongebeurde geschiedenissen van Duitsland

Afwegingen over wat niet is gebeurd, de Ungeschehene Geschichte, zijn in de historische analyse altijd impliciet aanwezig. Wie zegt dat iets een “historische gebeurtenis” is geweest, heeft overwogen dat het anders had kunnen gaan. “Het denken over wat potentieel ook mogelijk zou zijn geweest,” zoals de Duits-Israëlische historicus Dan Diner het verwoordt, “helpt ons de verleden werkelijkheid beter begrijpen.”

Daaraan wijdt het Deutsches Historisches Museum in Berlijn, ook wel bekend als het Zeughaus, momenteel een expositie. Onder de titel Roads Not Taken, oder: Es hätte auch anders kommen können lopen we door de afgelopen twee eeuwen Duitse geschiedenis. De opstelling is wat onoverzichtelijk, maar de inhoud is prima. De bezoeker gaat in vogelvlucht langs enkele gebeurtenissen uit de afgelopen twee eeuwen Duitse geschiedenis, waarbij eerst uitgebreid wordt getoond wat er feitelijk gebeurde en daarna de vraag wordt gesteld welke alternatieven er waren. Vaak is er ook een tekstbord waarop kort een alternatief wordt geschetst dat min of meer plausibel is.

De tentoonstelling loopt van 1989 terug richting negentiende eeuw. Soms zijn de alternatieven wat al te vaag: wat als Friedrich Wilhelm IV in 1849 de keizerkroon van Duitsland wél van de Nationale Vergadering in Frankfurt zou hebben aangenomen? Een echt antwoord is er niet. Soms vond ik de gepresenteerde alternatieven niet zo plausibel. Ik mag dan geen contemporanist zijn, maar ik denk dat rijkskanselier Heinrich Brüning nooit gekozen zou hebben voor een New Deal-achtig beleid. Áls hij dat zou hebben gedaan, is de verdere speculatie weer wél plausibel: de economie zou wat zijn aangetrokken. Maar of dat de NSDAP de pas zou hebben afgesneden? Ik betwijfel het. Haat is immuun voor goed beleid.

Militaire dictatuur als alternatief

Naarmate we dichter bij het heden komen, overtuigt de expositie meer. In 1933 zouden generaal Kurt von Hammerstein en rijkskanselier Kurt von Schleicher hebben kunnen verhinderen dat Hitler de macht in Duitsland kreeg. Dat zou de vestiging van een militaire bewind hebben betekend:

Was wäre gewesen, wenn von Hammerstein die Potsdamer Garnison in Bewegung gesetzt hätte, um gemeinsam mit von Schleicher die Machtübertragung an Hitler zu verhindern? Im Januar1933 stehen einander in Deutschland nicht Diktatur und Demokratie entgegen, sondern Diktatur und Diktatur: eine Diktatur des Militärs … oder der bald darauf etablierte nationalsozialistische Führerstaat.

Een ander moment waarop de geschiedenis van Duitsland een andere loop zou hebben kunnen krijgen is 1936, toen Hitler het Rijnland bezette. Hij gokte erop dat de Fransen en Britten niet zouden ingrijpen, en die gok pakte goed uit. Maar wat als Frankrijk, dat militair veel sterker was, wél zou hebben geïntervenieerd? Dan zou Hitler verder zwak hebben gestaan, en zou de militaire oppositie de macht hebben gegrepen. (Ik blogde al eerder over Ludwig Beck en de militaire oppositie.)

Ludwig Beck

Stalin

Het gedeelde Duitsland was een van de fronten in de Koude Oorlog. De gewapende confrontatie die feitelijk plaatsvond in Korea, zou ook in Duitsland hebben kunnen plaatsvinden. De Blokkade van Berlijn kwam dicht in buurt. Wat als de Sovjet-Unie gewelddadig op de Luchtbrug hadden gereageerd?

Uiteraard komt Stalins vredesoffensief uit 1952, kort na de Luchtbrug aan de orde: de vraag of Stalin oprecht meende dat het beter zou zijn als een verenigd Duitsland neutraal tussen de westelijke en oostelijke invloedssferen zou liggen. Bondskanselier Konrad Adenauer legde het uit als een manoeuvre om de integratie van de Bondsrepubliek in de westerse wereld te verhinderen. Vermoedelijk had Adenauer gelijk, maar het zijn niet de geringsten die menen dat Stalin na de mislukking van de blokkade oprecht de-escalatie nastreefde.

Monument voor de Luchtbrug

En wat als Kennedy in 1961 op de bouw van de Muur zou hebben gereageerd door opdracht te geven die versperring weg te ruimen? Zouden de Sovjets dan niet hebben geantwoord met beschietingen? Zou het Warschaupact, superieur in conventionele wapens, dan niet vrij snel een Derde Wereldoorlog hebben gewonnen? Zouden de Amerikanen dan niet gedwongen zijn geweest de Bom te gooien?

Het einde van de Koude Oorlog

William Bundy toont in A Tangled Web (1998) aan dat de Détente van de jaren zeventig niet alleen kwam door de door Nixon en Kissinger geïnitieerde opening op China. Minstens even belangrijk was de Ostpolitik van Willy Brandt. Op de expositie wordt uit de doeken gedaan dat het een dubbeltje op z’n kant is geweest. Hij zou een vertrouwensstemming hebben kunnen verliezen, waarna Rainer Barzel bondskanselier zou zijn geweest en er geen Détente zou zijn geweest. Het trof me persoonlijk. Als de Koude Oorlog was opgelaaid, zou mijn dienstplicht immers géén tijdverspilling zijn geweest.

De Nobelprijs van Willy Brandt

Uiteindelijk gaat Roads Not Taken natuurlijk vooral om de gebeurtenissen van het najaar van 1989: de hereniging van Duitsland. Het sleutelmoment was, volgens deze expositie, de beslissing van de DDR-leiders om geen geweld te gebruiken tegen protesterende burgers. Er was op dat moment echter een alternatief: vier maanden daarvoor had de Chinese communistische partij de protesten op het Plein van de Hemelse Vrede wél gewelddadig onderdrukt. Het is in Berlijn en Leipzig gelukkig niet zo geweest.

Ik was blij met deze expositie. Zeker, de gepresenteerde alternatieven overtuigen niet altijd. Als de brug bij Remagen was opgeblazen, was de geallieerde opmars weliswaar vertraagd, maar niet zó veel dat de oorlog in Duitsland beëindigd zou zijn door een atoomaanval. Maar doorgaans overtuigt de tentoonstelling. De bezoeker begrijpt dat geschiedenis niet one damn thing after another is, maar dat het anders had kunnen lopen en dat de toenmalige gebeurtenissen vormende werking op het heden uitoefenen. Roads Not Taken toont geen geschiedenis, maar geschiedvorsing.

***

Anders dan voor het Pergamonmuseum, dat binnenkort sluit, hoeft u zich voor de tentoonstelling Roads Not Taken niet te haasten. Die is nog tot en met 24 november 2024.

[Geschiedvorsing is een wetenschap. Een overzicht van vergelijkbare stukjes is daar.]

#AdolfHitler #Berlijn #BerlijnseLuchtbrug #BerlijnseMuur #BlokkadeVanBerlijn #DDR_ #DanDiner #Duitsland #FrankfurtAmMain #FriedrichWilhelmIV #HeinrichBrüning #HenryKissinger #JohnFKennedy #JosephStalin #KonradAdenauer #KurtVonHammerstein #KurtVonSchleicher #LudwigBeck #nationaleStaat #RichardNixon #UngescheheneGeschichte #WillyBrandt