Het missorium van Theodosius

Het missorium van Theodosius (Archeologisch Museum, Mérida)

Als er ooit een expositie komt over de Franken, dan zou die kunnen beginnen met het missorium van Theodosius I, het voorwerp dat u hierboven ziet. Het illustreert het meervoudige keizerschap in het Laat-Romeinse Rijk. De naam van het voorwerp is, zoals zo vaak, even ingeburgerd als onjuist: een missorium is een schaal om je handen te wassen, maar dit is een schijf. De doorsnede is 75 centimeter en het voorwerp weegt ruim vijftien kilo. Het is gemaakt van zilver, met een vergulde rand.

Een inscriptie op de rand, zeg maar van 9:00 tot 3:00, helpt de interpretatie op weg:

D(ominus) N(oster) Theodosius perpet(uus) aug(ustus) ob diem felicissimum X;

Onze heer Theodosius, altijd keizer, wegens zijn gelukkige 10e verjaardag (van zijn troonsbestijging)

Het is een relatiegeschenk geweest, door de keizer aan een rijksgrote overhandigd, net zoals de zilveren schaal van Licinius en Constantijn en de Leidse Constantijncamee. Omdat keizer Gratianus Theodosius als medeheerser aanwees op 19 januari 379, en omdat de Romeinen inclusief telden, is het voorwerp dus aan iemand geschonken op 19 januari 388. Die iemand zou best eens een verwant of familievriend van Theodosius kunnen zijn geweest, want de keizer stamde uit Spanje en de zilveren schijf is gevonden in de buurt van Mérida.

Iconografie

Er is veel te zien op het missorium van Theodosius. Middenin zit een door een nimbus omgeven keizer, die iets overhandigt aan iemand, die van links komt aanlopen en een knieval lijkt te maken. Hij neemt het voorwerp aan met zijn mantel over de handen geslagen, want het gold in de Late Oudheid als onbeleefd om iets met blote handen van de vorst aan te nemen. De vijf putti die op verschillende plekken rondfladderen en bloemen naar de keizer brengen, hebben hun handen eveneens bedekt.

Een van de putti

De keizerlijke troon – eigenlijk meer een sofa – staat in de centrale nis van een tempelachtig gebouw; dit is de voorkant van een paleis. In Split in Kroatië is werkelijk zo’n façade te zien (kijk maar). Aan weerszijden van de keizer zitten zijn medekeizers: links Valentianus II, rechts Arcadius. Helemaal links en rechts staan soldaten in paradetenue: geen helm, wel een torque. Het is voor ons prettig dat ze geen helm dragen, want zo kunnen we zien dat ze lang haar hebben. Ze hebben een Germaans kapsel, zoals in legerkringen gangbaar. Denk aan de Hariulf over wie ik eens eerder heb geblogd. Let overigens niet alleen op hun kapsels, maar ook op de weergave van de stiksels op hun kleding, de met spiralen beschilderde speren en de decoratie op de schilden.

Twee Germaanse lijfwachten

De dwarsbalk in de paleisfaçade en de horizontale bodem verdelen de afbeelding in drie zones. Het onderste derde toont Tellus, de godin van de aarde. Theodosius was officieel christelijk, en nog behoorlijk orthodox ook, en zal Tellus wel hebben beschouwd als een personificatie. Ze draagt een hoorn des overvloeds en ze ligt er nogal wulps bij, wat grappig contrasteert met de statigheid van drie geportretteerde heersers.

De weergave van textiel

Textiel

Wat ik het mooiste vind, is de weergave van de textiel. Ik noemde de Germanen al, maar kijk ook eens naar de plooien en de voering van de jurk van Tellus; naar de geborduurde mouwen en de mantelplooien van de drie vorsten; naar de geborduurde vierkante, geblokte weefsels die ze op schoot hebben liggen; naar de stiksels op de sofakussens; en naar de orbiculus op het bovenkleed van de man die iets van de keizer aanneemt.

Ik neem aan dat ik zo een half uur kan kijken naar het missorium van Theodosius, maar het is nog nooit zo ver gekomen, want het is in Madrid en ik zie zo snel nog geen Franken-expositie in een Nederlands museum. De foto hierboven is van een replica uit het museum van Mérida.

[Dit was het 479e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]

#Arcadius #Gratianus #Hariulf #Mérida #missorium #nis #RomeinseKleding #Spanje #Tellus #TheodosiusI #ValentinianusII