Vienne

De “triomf van Vienne” (Lugdunum, Lyon)

In mei 1992, deze maand drieëndertig jaar geleden, maakte ik een lange fietstocht naar Griekenland. Ik ging dwars door Frankrijk – Reims, Troyes, Alesia, Beaune – en op een dag bereikte ik Lyon. Op de Place Bellecour, zoals het mooie centrale plein heet, trok mijn met tent en tassen beladen fiets wat bekijks en ik raakte aan de praat met een jonge vrouw die, als ik het me goed herinner, Adrianne heette. Het was een hartelijk gesprek, en eigenlijk was ik niet eens heel erg verbaasd toen ze m even later in Vienne opwachtte met dingen die ik op de camping lekker zou vinden. Een reiziger heeft altijd leuke ontmoetingen, maar deze zal me altijd bijblijven. En dus heb ik ook warme herinneringen aan Lyon en Vienne.

Gallisch oppidum

Die laatste stad ligt aan de samenvloeiing van de rivieren Rhône en Gère. Ze is ontstaan toen de Gallische stam der Allobrogen een oppidum (heuvelfort) inrichtte op de heuvels die tegenwoordig Pipet en Sainte-Blandine heten. De stam werd in 120 v.Chr. door de Romeinen onderworpen – de zegevierende generaal Quintus Fabius Maximus kreeg de bijnaam Allobrogicus – en kregen te verstaan dat ze aan de voet van hun heuvel moesten gaan wonen. Een stad in een rivierdal was voor de Romeinen immers makkelijker in te nemen dan een nederzetting op een heuvel.

Het heuvelfort was echter niet vergeten. Het oppidum bleek nuttig toen enkele jaren later de Kimbren en de Teutonen, twee Germaanse stammen, verschenen in de Provence. Toen generaal Marius deze Germaanse stammen had verslagen, werd de orde hersteld.

In 61 v.Chr. kwamen de Allobrogen, geleid door een zekere Catugnatus, in opstand. De inwoners van Vienne verdreven de Romeinen in hun stad; de ballingen vestigden zich in Lyon en keerden niet terug toen de Romeinen de orde voor de tweede keer herstelden.

Drie jaar later besloot Julius Caesar het gebied voorgoed te pacificeren, wat, zoals bekend, leidde tot de verovering van heel Gallië. Vienne bleef een belangrijke stad, die een gebied beheerste dat zich uitstrekte tot Genève. Lyon was echter belangrijker en de relaties tussen de twee steden waren slecht. Nog in 69 na Christus vroeg de bevolking van Lyon aan keizer Vitellius om Vienne te vernietigen, waar deze wijselijk niet op inging.

Romeinse stad

Keizer@ Augustus gaf Vienne, inmiddels de voornaamste stad van de grotendeels geromaniseerde Allobrogen, de rang van colonia. Dit betekende dat alle vrijgeboren mannelijke inwoners vanaf nu het Romeins burgerrecht bezaten. In 35 na Chr. bereikte de eerste bewoner van Vienne, Decimus Valerius Asiaticus, het consulaat.

Als colonia heette de stad nu Colonia Julia Augusta Florentia Viennensium. Zoals gebruikelijk wijdden de dankbare tot Romein gemaakten een heiligdom aan de keizer, de tempel van de divus Augustus et diva Roma, “de vergoddelijkte Augustus en de godin Roma”. (De tempel wordt tegenwoordig ook wel de tempel van Augustus en Livia genoemd.) Keizer Claudius noemde de stad “elegant versierd en sterk” en de dichter Martialis zegt hetzelfde in een van zijn epigrammen. Misschien was de elegantie een troost voor de ballingen die naar Vienne werden gestuurd, zoals de Joodse koning Herodes Archelaos, die vanaf 6 na Chr. hier zijn dagen sleet.

Late Oudheid

De stadsmuur vertelt iets over haar geschiedenis. Vienne had oorspronkelijk een muur met een lengte van zeven kilometer, maar in de derde eeuw – u weet wel, een @crisistijd – werd een nieuwe muur gebouwd, slechts twee kilometer lang. Deze doorstond de invallen van de Germaanse Alamannen.

In het begin van de vierde eeuw, toen de keizers Diocletianus en Maximianus grote provincies opsplitsten in kleinere, werd Vienne de hoofdstad van de provincie Viennensis. De stad overvleugelde nu de aloude rivaal Lyon. Alleen Trier was in vierde-eeuws Gallië belangrijker. Keizer Valentinianus II woonde in Vienne en in de vijfde eeuw trok de relatieve welvaart de Bourgondiërs aan, die zich in dit gebied vestigden nadat hun hoofdstad Worms in 435 was ingenomen door Aetius en de Hunnen.

De Piramide van Vienne

Er zijn nog altijd wat monumenten te zien, zoals het theater, de tempel van Augustus en Roma/Livia en de Tuin van Cybele. Een ander monument staat bekend als De Piramide en markeerde ooit een keerpunt in de hippodroom. Volgens een plaatselijk verhaal was dit het graf van Pontius Pilatus, die in ballingschap naar Gallië zou zijn gestuurd. Dit is natuurlijk niets anders dan een vrome legende, maar de verwarring met Herodes Archelaos is begrijpelijk. Nederlandse fietsers ontmoeten hier weleens Françaises met een plastic tas vol lekkernijen.

#Allobrogen #Bourgondiërs #Claudius #GaiusMarius #HerodesArchelaos #JuliusCaesar #Kimbren #Martialis #PontiusPilatus #Rhône #Teutonen #ValentinianusII #Vienne #Vitellius

Het missorium van Theodosius

Het missorium van Theodosius (Archeologisch Museum, Mérida)

Als er ooit een expositie komt over de Franken, dan zou die kunnen beginnen met het missorium van Theodosius I, het voorwerp dat u hierboven ziet. Het illustreert het meervoudige keizerschap in het Laat-Romeinse Rijk. De naam van het voorwerp is, zoals zo vaak, even ingeburgerd als onjuist: een missorium is een schaal om je handen te wassen, maar dit is een schijf. De doorsnede is 75 centimeter en het voorwerp weegt ruim vijftien kilo. Het is gemaakt van zilver, met een vergulde rand.

Een inscriptie op de rand, zeg maar van 9:00 tot 3:00, helpt de interpretatie op weg:

D(ominus) N(oster) Theodosius perpet(uus) aug(ustus) ob diem felicissimum X;

Onze heer Theodosius, altijd keizer, wegens zijn gelukkige 10e verjaardag (van zijn troonsbestijging)

Het is een relatiegeschenk geweest, door de keizer aan een rijksgrote overhandigd, net zoals de zilveren schaal van Licinius en Constantijn en de Leidse Constantijncamee. Omdat keizer Gratianus Theodosius als medeheerser aanwees op 19 januari 379, en omdat de Romeinen inclusief telden, is het voorwerp dus aan iemand geschonken op 19 januari 388. Die iemand zou best eens een verwant of familievriend van Theodosius kunnen zijn geweest, want de keizer stamde uit Spanje en de zilveren schijf is gevonden in de buurt van Mérida.

Iconografie

Er is veel te zien op het missorium van Theodosius. Middenin zit een door een nimbus omgeven keizer, die iets overhandigt aan iemand, die van links komt aanlopen en een knieval lijkt te maken. Hij neemt het voorwerp aan met zijn mantel over de handen geslagen, want het gold in de Late Oudheid als onbeleefd om iets met blote handen van de vorst aan te nemen. De vijf putti die op verschillende plekken rondfladderen en bloemen naar de keizer brengen, hebben hun handen eveneens bedekt.

Een van de putti

De keizerlijke troon – eigenlijk meer een sofa – staat in de centrale nis van een tempelachtig gebouw; dit is de voorkant van een paleis. In Split in Kroatië is werkelijk zo’n façade te zien (kijk maar). Aan weerszijden van de keizer zitten zijn medekeizers: links Valentianus II, rechts Arcadius. Helemaal links en rechts staan soldaten in paradetenue: geen helm, wel een torque. Het is voor ons prettig dat ze geen helm dragen, want zo kunnen we zien dat ze lang haar hebben. Ze hebben een Germaans kapsel, zoals in legerkringen gangbaar. Denk aan de Hariulf over wie ik eens eerder heb geblogd. Let overigens niet alleen op hun kapsels, maar ook op de weergave van de stiksels op hun kleding, de met spiralen beschilderde speren en de decoratie op de schilden.

Twee Germaanse lijfwachten

De dwarsbalk in de paleisfaçade en de horizontale bodem verdelen de afbeelding in drie zones. Het onderste derde toont Tellus, de godin van de aarde. Theodosius was officieel christelijk, en nog behoorlijk orthodox ook, en zal Tellus wel hebben beschouwd als een personificatie. Ze draagt een hoorn des overvloeds en ze ligt er nogal wulps bij, wat grappig contrasteert met de statigheid van drie geportretteerde heersers.

De weergave van textiel

Textiel

Wat ik het mooiste vind, is de weergave van de textiel. Ik noemde de Germanen al, maar kijk ook eens naar de plooien en de voering van de jurk van Tellus; naar de geborduurde mouwen en de mantelplooien van de drie vorsten; naar de geborduurde vierkante, geblokte weefsels die ze op schoot hebben liggen; naar de stiksels op de sofakussens; en naar de orbiculus op het bovenkleed van de man die iets van de keizer aanneemt.

Ik neem aan dat ik zo een half uur kan kijken naar het missorium van Theodosius, maar het is nog nooit zo ver gekomen, want het is in Madrid en ik zie zo snel nog geen Franken-expositie in een Nederlands museum. De foto hierboven is van een replica uit het museum van Mérida.

[Dit was het 479e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]

#Arcadius #Gratianus #Hariulf #Mérida #missorium #nis #RomeinseKleding #Spanje #Tellus #TheodosiusI #ValentinianusII