De Siciliaanse Vespers (3): Oorlog

Peter III van Aragón

[Dit is het laatste van drie blogjes over de Siciliaanse Vespers. Het eerste was hier.]

De Siciliaanse Vespers, gevolgd door de troonsbestijging van Peter III van Aragón, vormden het begin van een oorlog die twintig jaar zou duren. Karel van Anjou probeerde op het opstandige eiland de orde te herstellen, maar zijn mannen werden verdreven door Aragonese troepen, die vervolgens vanuit Messina konden oversteken naar Calabrië, van waaruit ze naar Napels konden marcheren.

Omdat Karel tijdens de Siciliaanse Vespers veel van zijn schepen had verloren, kon hij weinig doen om de invasie te voorkomen, en daarom deed hij een voorstel dat zijn wanhoop verraadt: hij stelde een duel voor met Peter. Het zou in Bordeaux moeten worden gehouden, maar vond nooit plaats en stelde zelfs de gevechten in zuidelijk Italië niet uit, want Peters vloot brandschatte de kusten van Calabrië, veroverde Malta en versloeg in de Golf van Napels de rest van Karels vloot. Karels zoon, de toekomstige Karel II, behoorde tot de krijgsgevangenen.

Karel van Anjou was de broer van wijlen koning Lodewijk IX van Frankrijk. Diens zoons, koning Filips III de Stoute, was loyaal aan zijn oom. Op verzoek van de paus viel hij Aragón binnen, bereikte Girona (net ten zuiden van de Pyreneeën) en liet zijn zoon Karel van Valois daar kronen tot koning van Aragón. Voordat de Franse koning echter verder kon oprukken, vernam hij dat de Aragonese vloot de Franse schepen had verslagen die zijn eigen expeditieleger ondersteunden. Filips had geen keuze: hij moest terugkeren, achtervolgd door Peter van Aragón, die het Franse leger nog eens versloeg in de Pyreneeën.

Op dat moment, het jaar 1285, had de oorlog kunnen eindigen. In januari stierf koning Karel I van Anjou, die Sicilië had verloren maar nog steeds de macht had in Napels. Enkele maanden later bezweek koning Filips III in Perpignan aan dysenterie. Koning Peter III van Aragón stierf weer vijf weken later. Nu alle protagonisten van het toneel waren verdwenen, zou een vredesverdrag getekend hebben kunnen zijn dat had geleken op de uiteindelijke overeenkomst, de Vrede van Caltabellotta van 1302: Karel II van Napels behield zuidelijk Italië en de Aragonezen verwierven Sicilië. Maar omdat de zonen van Peter het oneens waren, zou de oorlog nog zeventien jaar duren voordat deze overeenkomst feitelijk was getekend.

Winnaars en verliezers

Zo kwam een einde aan een conflict dat én een politieke dimensie had (de macht in Italië) én een ideologisch conflict was (de aard van feodale soevereiniteit). De duidelijke overwinnaar was Aragón, dat Sicilië had verworven, een van de rijkste gebieden in de mediterrane wereld. Het zou daar spoedig Sardinië aan toevoegen, terwijl Zuid-Italië in de vijftiende eeuw volgde. De duidelijke verliezer was de Hohenstaufen-dynastie, die zich nooit heeft hersteld. Het Heilige Roomse Rijk had ook geleden: vanaf de dood van Koenraad IV in 1254 tot het aantreden van Rudolf I van Habsburg in 1273 was er een keizerloos interregnum.

Een andere verliezer was de paus. Aan het begin van de dertiende eeuw was Innocentius III de onbetwiste morele autoriteit geweest in West-Europa. Het conflict met de Hohenstaufen en het gebruik van het Eerste Concilie van Lyon voor niet-religieuze, louter politieke redenen had de Kerk echter ongeloofwaardig gemaakt. Het was een blamage waarvan ze zich nooit meer zou herstellen.

Tot slot moeten we de heerser noemen die het meest van het conflict profiteerde: de Mammelukse kalief Qalawun. Omdat de kruisvaardersvloten die in 1282 klaarstonden, nooit vertrokken naar het Heilige Land, maar elkaar bevochten, en omdat de landen van West-Europa nooit meer versterkingen naar de Landen van Overzee konden sturen, waren de Mammelukken in staat de laatste kruisvaardersversterkingen in te nemen. Akko viel in 1291. Het belangrijkste slachtoffer van de oorlog in Europa was de Europese aanwezigheid in het Heilige Land.

#Aragón #dysenterie #EersteConcilieVanLyon #FilipsIIIDeStoute #Hohenstaufen #InnocentiusIII #Interregnum #Italië #KarelIIVanNapels #KarelVanValois #KoenraadIV #LodewijkIXDeHeilige #Mammelukken #Napels #PeterIIIVanAragón #Qalawun #RudolfIVanHabsburg #SiciliaanseVespers #Sicilië

De Siciliaanse Vespers (1): Frederik II

Keizer Frederik II (Staatliche Münzsammlung, München)

Het was een van de grootste conflicten uit de West-Europese geschiedenis, maar het begon eenvoudig, met een bruiloft. In 1186 trouwde de zoon van keizer Frederik I Barbarossa, kroonprins Hendrik VI, met Constance, de dochter van koning Rogier II van Sicilië. Het was een niet zomaar een huwelijk. Als op een dag Rogier zou overlijden, zou zijn koninkrijk, dat behalve Sicilië ook Zuid-Italië besloeg, in handen komen van de man die op dat moment tevens de heerser was van het Heilige Roomse Rijk.

Acht jaar later, in 1194, was het zover: Duitsland en grote delen van Italië waren nu verenigd in persoonlijke unie. De Kerkelijke Staat lag nu ingeklemd tussen Europa’s sterkste militaire macht in het noorden en een rijk, goed georganiseerd koninkrijk in het zuiden. Van nu af aan verzetten de pausen zich met man en macht tegen de Hohenstaufen, zoals de keizerlijke dynastie van Frederik en Hendrik heette.

Dit ging om meer dan alleen Italiaanse machtspolitiek. De paus beweerde (en niet zonder goede redenen) dat de koning van Sicilië een van zijn leenmannen was. De koning zelf was een andere mening toegedaan: hij beweerde de macht uit te oefenen namens Christus zelf. Deze ideologie herkennen we bijvoorbeeld op de mozaïeken uit Palermo.

Christus kroont een koning van Sicilië (Martorana, Palermo)

Deze legitimering van de koninklijke macht had wortels in het klassieke Romeinse Recht, in de toenmalige Byzantijnse praktijk en zelfs in het islamitische denken over de kalief, wiens titel immers werd uitgelegd als “plaatsvervanger van God”. Het politieke conflict tussen de paus en de Hohenstaufen was dus tevens een botsing tussen rivaliserende theorieën over de aard van het wereldlijke gezag.

Bouvines

Het conflict laaide dus op toen Hendrik VI in 1194 het Duitse Rijk en het koninkrijk Sicilië in personele unie verenigde, maar het was al snel voorbij. In 1197 bezweek Hendrik aan malaria en zijn zoon, Frederik II, was nog een kind. Voor zijn Italiaanse erfenis trad zijn moeder Constance op als regentes en was zijn erfenis verzekerd.

In Duitsland was de situatie echter anders. Daar moesten de keurvorsten een nieuwe vorst kiezen en hier had paus Innocentius III de mogelijkheid te interveniëren. Hij steunde hertog Otto van Brunswijk tegen de aanspraken van de Hohenstaufen en deze zou inderdaad als Otto IV de troon bestijgen.

Prins Frederik was echter nog altijd verzekerd van de steun van enkele Duitse rijksgroten en de strijd om de Duitse troon groeide uit tot een pan-Europees conflict, waarin de Engelse koning Jan zonder Land zich verbond met Otto, terwijl de Franse koning Filips II Augustus een bondgenoot was van Frederik. In 1214 werd de zaak in de slag bij Bouvines beslecht in het voordeel van Frederik, die in het volgende jaar in Aken werd gekroond tot rooms koning. Opnieuw bevond de Pauselijke Staat zich tussen de Duitse hamer en het Siciliaans aambeeld.

Stupor mundi

Het zag er al snel nog erger uit voor de paus. Frederik wist zijn gezag uit te breiden, want als leider van de Zesde Kruistocht (1228-1229) wist hij Jeruzalem te bevrijden. (Wat was ik er graag bij geweest toen hij, met alle regalia van het Heilige Roomse Rijk zich in de Grafbasiliek kon presenteren als keizer van Duitsland, koning van Sicilië en koning van Jeruzalem.) Het was moeilijk voor de paus om zich te verzetten tegen de succesvolste kruisvaarder van zijn tijd.

Frederik was in veel opzichten een gewone middeleeuwse vorst, maar dat wil niet zeggen dat hij niet ook een vernieuwer was. Hij hervormde het bestuur van zijn koninkrijk en zijn hof in Palermo werd een van de belangrijkste culturele centra van de Mediterrane wereld. Prachtige gouden munten, augustales genaamd, presenteerden hem aan zijn onderdanen als de gelijke van de Romeinse keizers van weleer. Zijn bewonderaars noemden hem stupor mundi, het wereldwonder, hoewel de paus keizer Frederik liever preambulus Antichristi noemde, voorloper van de antichrist.

Onbegrijpelijk is de pauselijke frustratie niet. Met de Constituties van Melfi (1231) voerde Frederik een selectie van het Romeinse Recht in, en daarin was de keizer de enige bron van gezag. Dus niet de paus. Die voelde zich bedreigd. Niet als enige. Het Romeins Recht stond ook op gespannen voet met de stedelijke privileges, zodat sommige Noord-Italiaanse steden in opstand kwamen. De paus verleende er zijn zegen aan en vanaf dat moment waren de Hohenstaufen en de Kerkelijke Staat verwikkeld in een alles-of-niets-strijd.

Een strijd waarop Frederik was voorbereid. Hij had al Andalusische ridders in dienst genomen die, als moslims, niet geëxcommuniceerd konden worden als het conflict met de paus zou escaleren.

[wordt vervolgd]

#ConstanceIVanSicilië #ConstitutiesVanMelfi #FilipsII #FrederikIBarbarossa #FrederikII #HendrikVI #Hohenstaufen #InnocentiusIII #Italië #JanZonderLand #malaria #OttoIV #SiciliaanseVespers #Sicilië #SlagBijBouvines #ZesdeKruistocht