De barre tocht van Orpheus

Batman ruziet weleens met Superman. Arsène Lupin was Sherlock Holmes te slim af. Godzilla streed tegen King Kong. Het is leuk als verhalen die traditioneel gescheiden zijn, contact maken. Dat was in de Oudheid niet anders. Het verhaal van Jason en de Argonauten ontleent een deel van zijn charme aan het gegeven dat allerlei helden ook uit andere verhalen bekend zijn: zo is Herakles een van de opvarenden van ’s werelds eerste schip, samen met zijn geliefde Hylas, zijn vriend Admetos en stalhouder Augeias. Verder de goddelijke tweelingen Kastor en Polydeukes, enkele vaders van helden uit de Trojaanse Oorlog, en ook de zanger Orfeus. Het is een antieke League of Extraordinary Gentlemen.

De oudste bron is een hellenistisch gedicht van Apollonios van Rhodos (in het Nederlands vertaald door Wolther Kassies), die vanzelfsprekend oudere stof bewerkt en daarbij Homeros volgt, maar die ook een nieuw type held neerzet. Zijn Jason is geen rauwdouwer zoals we kennen uit de Ilias. Apollonios’ helden zijn weleens onzeker en bang. Moreel gaat het van kwaad tot erger: ze doden weleens de verkeerde, ze geven zich over aan piraterij, ze stelen het Gulden Vlies, ze doden onschuldige mensen. De stof is verder behandeld door de Romeinse dichter Valerius Flaccus, in twee mythologische uittrekselboeken en in een laatantieke tekst die Piet Gerbrandy onlangs in het Nederlands heeft vertaald als De barre tocht van Orpheus.

Perspectiefwisseling – en meer

De anonieme Griekse dichter was dus bepaald de eerste niet om de stof te behandelen. Hij wilde zijn publiek boeien door het verhaal te vertellen vanuit een ander perspectief, namelijk dat van Orfeus. Dat is op het eerste gezicht zoiets als Marion Zimmer Bradleys The Mists of Avalon (koning Arthur vanuit vrouwelijk perspectief) of Mijn reis met Dante door de Hel door Drs.P. (Goddelijke Komedie vanuit het perspectief van Vergilius), maar er is toch iets meer aan de hand.

Immers, de zanger Orfeus is ook de centrale figuur in een religieuze stroming waarin het draait om inwijding, zuivering, ascese en de belofte dat wie het lichamelijke overwint, de cyclus van reïncarnatie kan doorbreken en een aangenaam hiernamaals verwerft. Wie het Argonautenverhaal vertelt vanuit een orfisch perspectief, varieert niet op de Argonautenstof maar varieert op het Orfeusverhaal.

Dat dit ook met de Orfische Argonautika het geval is, blijkt uit de selectie die de dichter heeft gemaakt. “Orfeus” slaat bekende Argonautenverhalen (zoals de tocht door de Libische woestijn) geheel over. Soms suggereert hij dat de geadresseerde, zijn leerling Mousaios, het al weet. Tegelijk laat deze Orfeus weten dat muziek wonderen kan bewerken en beschrijft hij in enig detail orfisch aandoende rituelen, zoals inwijding in de mysteriën van Samothrakè. De orfische ascese, die ook celibaat omvatte, denk ik te herkennen in de wijze waarop Jason Medeia ontmaagdt. De stof is traditioneel maar de dichter van de Orfische Argonautika stelt alles in het werk om het onromantisch te laten lijken. Dit is eerder grensoverschrijdend gedrag dan een van de werken van Gouden Afrodite.

Het Dodenrijk

De orfische stof gaat voor een deel over het dodenrijk. Orfeus is immers – althans volgens Dodds’ beroemde The Greeks and the Irrational (1951) – te beschouwen als een soort sjamaan die, eenmaal in trance, ervaring had met the undiscovered country. De Argonauten van de Orfische Argonautika maken een soortgelijke reis. Apollonios had zijn helden al over de Donau naar het verre westen laten varen, de laatantieke auteur beschrijft een reis over de Dnjepr en de Oostzee naar een Rijk van de Langlevenden en de Kimmeriërs (die al bij Homeros wonen in een soort Dodenrijk).

De beschrijving van de noordelijke wateren – van licht verstoken, donderende kolken, ijskoud land, zilverkleurig water – laat aan duidelijkheid weinig te wensen over. Ze doet overigens denken aan Albinovanus Pedo, die soortgelijke claims doet over de Waddenzee. Angst voor de rand van de aarde was in de Oudheid maar al te reëel. Het is misschien niet eens nodig een bezoek aan de Noordzee allegorisch te lezen als afdaling in de Onderwereld, want de mensen meenden destijds echt dat de wereld hier eindigde.

Allegorie

Evengoed lijkt het gedicht een allegorische laag te bevatten. In de inleiding van De barre tocht van Orpheus schrijven Piet Gerbrandy en Guusje van der Meij:

Het gedicht suggereert … dat de figuur van Orpheus een brugfunctie vervult tussen onze wereld en die Andere, die we nog niet, of niet meer, kennen. Als we ons vervolgens realiseren dat Orpheus de dichter bij uitnemendheid is, betekent dat wellicht dat hij staat voor de spirituele kracht van poëzie in het algemeen. Dit impliceert dat wie in de juiste stemming De barre tocht leest, mogelijk een louterende ervaring doormaakt en misschien heel even iets opvangt van het mysterieuze, dat per definitie ongezegd moet blijven.

Suggereert, wellicht, mogelijk, misschien: Gerbrandy en Van der Meij zijn niet al te stellig. Ik weet ook niet of er echt een diepere betekenis moet zijn om te genieten van een gedicht, zeker als de vertaling vlot leest en een lekker bekkend ritme heeft. Ik heb veel plezier aan De barre tocht van Orpheus beleefd, zittend in een lentezonnetje op een afgelegen bankje aan het IJ.

***

De barre tocht van Orpheus. Argonauten in de Late Oudheid. Vertaald door Piet Gerbrandy, ingeleid en toegelicht door Piet Gerbrandy en Guusje van der Meij (€16,90)

#Admetos #AlbinovanusPedo #ApolloniosVanRhodos #Argonauten #ascese #Augeias #dodenrijk #EricDodds #GaiusValeriusFlaccus #GriekseLiteratuur #GuusjeVanDerMeij #Jason #Medeia #Mousaios #Orfeus #Orfiek #OrfischeArgonautika #PietGerbrandy #poëzie #sjamanisme

Sjamanisme

Je begroef graankorrels in de aarde en in het voorjaar ontstonden daaruit grote halmen. De overstromende rivier bracht de dood over de uiterwaarden, maar in het voorjaar was de vallei vruchtbaar. Je gooide dode bladeren, maaisel, schillen en ander afval op de composthoop, en na verloop van tijd werden daaruit maden en wormen geboren. Moderne biologen denken er anders over, maar het was niet onlogisch dat men in de Oudheid dacht dat nieuw leven alleen kon ontstaan uit de dood en dat de twee onlosmakelijk met elkaar samenhingen.

Er waren feitelijk twee werelden: die van de levenden en die van de doden. Soms maakten ze contact: het is vooral mooi gedocumenteerd in de Keltische verhalen, maar alle volken hadden gedenkdagen waarin de doden even wat dichterbij waren. De Romeinen kenden bijvoorbeeld de Lemuria, waarbij ze rituelen uitvoerden om niet tot rust gekomen doden te verdrijven uit de woonhuizen. Daarnaast waren er religieus specialisten die de oversteek van de ene naar de andere wereld konden maken; onderzoekers noemen hen sjamanen.

Een universeel verschijnsel

Dat is een beetje een onhandig begrip. Het is in 1692 geïntroduceerd in het boek Noord en Oost Tartarye van Nicolaes Witsen: de geleerde Amsterdamse burgemeester die Peter de Grote naar Holland haalde en Cornelis de Bruijn naar Moskovië stuurde. Witsen beschrijft hoe het sjamanisme bestond in Siberië. Zo’n sjamaan werkte zich in trance, maakte zo contact met de andere wereld en kon daar antwoord krijgen op allerlei vragen: wanneer komt er een einde aan de regen? hoe kan ik genezen van mijn ziekte? kunnen de doden ons helpen bij de jacht door de dieren weg te leiden uit hun schuilplaatsen?

Aangezien opgewekte religieuze extase op veel plaatsen is gedocumenteerd, is wel geopperd dat het gaat om een vroeg, universeel stadium van religie. Het gevaar van overgeneralisering ligt echter op de loer. Er zijn naast overeenkomsten tussen de diverse rituelen immers ook verschillen, en daarom is sjamanisme, zoals gezegd, een wat onhandig begrip. Het helpt bovendien niet dat New Age-achtige stromingen zich de term hebben toegeëigend. Het is wellicht het beste het begrip te beperken tot Centraal-Eurazië en de daarvan afgeleide culturen, zoals de Yupik-cultuur in Alaska en andere culturen uit de Nieuwe Wereld. (Het precolumbiaanse sjamanisme wordt mooi uitgelegd in het Museum aan de Stroom in Antwerpen.)

Sjamanisme is niet – of niet alleen – een vroeg religieus stadium, want het bestaat nog steeds. Misschien heeft u twee jaar geleden de Mongoolse speelfilm City of Wind gezien. Die toont niet alleen een beginnende sjamaan, die gewoon naar school moet en een vriendinnetje krijgt, maar ook diens werkwijze: met behulp van muziek en het roken van hennep raakt hij in trance. In andere culturen betrad de sjamaan de andere wereld door te vasten en te braken, of juist door een dieet van hallucinogene planten en paddenstoelen. Sjamanen van de Peruviaanse Chavin-cultuur (pakweg 900 tot 400 v.Chr.) verwondden zichzelf. Sommige mensen zijn speciaal gevoelig; de protagonist van City of Wind vertelt last te hebben gehad van epileptische aanvallen.

Sjamanen hebben weleens (net als berserkers) het gevoel te zijn veranderd in dieren. Een vogel betreedt de bovenwereld immers wat makkelijker dan u en ik, terwijl vissen wat eenvoudiger kunnen duiken naar de benedenwereld.

Skythische sjamanen

Sjamanisme is vermoedelijk niet het eerste waaraan u denkt bij de antieke wereld, maar er zijn wel degelijk sporen. Het is bekend dat de oude Perzen sjamanistische rituelen hadden waarbij ze de roesdrank haoma dronken, gebaseerd op vliegenzwam. De Griekse onderzoeker Herodotos van Halikarnassos kent sjamanistische praktijken bij de Skythen,noot Herodotos, Historiën 4.74-75. die leefden in Oekraïne, zuidelijk Rusland en de Centraal-Aziatische gebieden waar de Perzen hun haoma vandaan haalden. De archeologen die de Pazyryk-grafheuvels opgroeven, vonden daar trommels. Hoewel de Griekse auteurs niet alles goed begrepen, en hoewel een trommel soms gewoon een muziekinstrument is, staat niet ter discussie dat we bij de Skythen en Perzen te maken hebben met sjamanisme.

Om die reden is de Animal Style van de steppenomaden wel uitgelegd als weergave van de sjamanistische transformatie naar een dierengedaante. Het motief van de rape in the sky zou, zo bezien, weleens een opstijgende sjamaan kunnen voorstellen. Zie het plaatje helemaal bovenaan. Ik zou overigens niet meteen mijn geld inzetten op deze herinterpretatie.

Grieks sjamanisme

In het oude Griekenland is te wijzen op het orfisme, dat was gebaseerd op het verhaal van Orfeus, die dankzij zijn muziek contact kon maken met de wereld van de doden. Bij Homeros lezen we over de waarzegger Melampous, die op zeker moment bezeten zou zijn geweest door een geest.noot Homeros, Odyssee 15.234. Persoonlijk vind ik dit niet zo’n sterk voorbeeld, maar we lezen ook over Hermotimos van Klazomenai, over wie Plinius de Oudere vertelt dat diens

ziel zijn lichaam placht te verlaten en rond te dolen en dan allerlei nieuwtjes, die alleen een ooggetuige kon weten, uit verre streken meebracht. Ondertussen lag zijn lichaam er levenloos bij tot zijn vijanden … het verbrandden en zijn ziel bij terugkomst als het ware van haar omhulsel beroofden.noot Plinius de Oudere, Natuurlijke Historie 7.174.

Herodotos van Halikarnassos noemt Aristeas van Prokonessos, die ooit voor dood zou zijn neergevallen en later, toen hij weer bij zijn positieven was gekomen, zou hebben verteld dat hij zes jaar lang had gereisd. Het intrigerende is dat hij bij die reis de Issedonen zou hebben bezocht, die we voorbij de Skythen in Centraal-Azië moeten zoeken. Aristeas bezocht ook de Hyperboreërs, “zij die voorbij de noordenwind wonen”, in het dodenrijk.noot Herodotos, Historiën 4.14-15. Ook Plinius kent deze Aristeas en weet te melden dat degenen die hem voor dood hadden zien neervallen, hadden gezien dat zijn ziel in vogelgedaante was weggevlogen.noot Plinius de Oudere, Natuurlijke Historie 7.174.

Er zijn meer voorbeelden uit de archaïsche periode, maar die laat ik wat ze zijn. Waar het op neerkomt is dat er sporen van sjamanisme lijken te zijn in de Griekse religie. Dat zal wel een erfenis uit de Proto-Indo-Europese tijd zijn, en het is een wonderlijke gedachte dat de Griekse cultuur via Centraal-Eurazië, Siberië en Alaska verbonden is met de Amerika’s. En om heel eerlijk te zijn: hoe fascinerend zo’n mogelijk contact ook is, en hoezeer we het ook moeten overwegen, we moeten oppassen voor overgeneralisatie en ik weet ook niet of het wel zo heel veel verheldert.

#AnimalStyle #archaïschePeriode #AristeasVanProkonessos #ChavinCultuur #CityOfWind #dodenrijk #epilepsie #haoma #hennep #HermotimosVanKlazomenai #HerodotosVanHalikarnassos #Hyperboreërs #Issedonen #Lemuria #Melampous #Mongolië #NicolaesWitsen #Oekraïne #Orfeus #Orfiek #Pazyryk #PliniusDeOudere #RapeInTheSky #Siberië #sjamanisme #Skythen #YupikCultuur

Ik probeer nu al een tijdje met artificiële intelligentie een afbeelding te genereren van de beroemde zanger #Orfeus. Het wil niet lukken. Ik kreeg als legendarische zanger al eens #Elvis in Las Vegas-pak temidden van de dieren, maar #TaylorSwift, dat overtreft alles.

I have written a long form blog post on this unusual little Soviet era electric ukulele from Bulgaria. If you happen to know much about such things have a read and please let me know what you think, as it seems to be fairly unique.

#uke #ukulele #orfeus #electricukulele #electricuke #bulgaria

https://write.as/fivesixseventy/the-orfeus-ukulele