Faits divers (29): ontdekkingen

Decius (Capitolijnse Musea, Rome)

Een nieuwe aflevering van de onregelmatig verschijnende reeks faits divers, met deze keer zomaar wat oudheidkundige ontdekkingen.

***

Wapenoffer

Eerst maar eens een gewone ontdekking: een Germaanse wapenvondst bij Hedensted, dat u aan de oostkant van Jutland moet zoeken, iets ten noordwesten van Funen. De Germanen hadden in de eerste eeuwen van onze jaartelling de gewoonte zo nu en dan enorme aantallen militaire objecten in moerassen te werpen. Ze zijn vooral bekend uit Denemarken en het zuiden van Zweden. Archeologen nemen aan dat het krijgsbuit was, omdat ook de menselijke resten weleens worden gevonden. Bij de depositie die bij Hedensted is gevonden, behoort een kostbaar pantserhemd.

Ik heb niet de indruk dat we nu ons beeld van de Germaanse samenleving moeten veranderen. De geschiedenisboekjes hoeven niet herschreven te worden. Het is geen unieke vondst. En Hedensted is ook het Pompeii van Jutland niet. Het is gewoon een vondst, niet meer, niet minder. Maar wel een vondst uit categorie waar ik niet al te veel over schrijf. Dus vandaar.

Damnatio memoriae

Dan: een ontdekking van lang, lang geleden. Uit 1990, om precies te zijn. Het gaat om een Latijnse inscriptie die is aangetroffen in het badhuis van het Romeinse fort te Cherson op de Krim. De tekst, die bekendstaat als EDCS-03000793, is gedateerd in het tweede consulaat van keizer Decius (berucht van een christenvervolging die niet was wat ze lijkt) ofwel het jaar 250 na Chr. Het grappige is nu dat er sprake is van een damnatio memoriae, terwijl deze keizer nu net onder de goden is opgenomen. De ontdekkers opperen dat de steenhouwer die de inscriptie vervaardigde, zelf alvast maar de naam doorkraste, omdat dit bij de meeste van Decius’ voorgangers ook was gebeurd. Een proactieve damnatio dus. Meer informatie hier.

Straalstroom

Dan is er nog een ontdekking die nog niet is gedaan, maar binnen handbereik komt. De Belgische dendroklimatologe Valerie Trouet, over wie ik het eerder heb gehad, is erin geslaagd om voor de afgelopen zeven eeuwen te documenteren hoe de straalstroom verschoof. Simpel samengevat: als de straalstroom zich op hoge breedten bevindt, is het nat en koel op de Britse eilanden en is het droog en warm in zuidelijk en oostelijk Europa. Zoiets kan Trouet afleiden uit jaarringen. Dit correspondeert met bosbranden, mislukte oogsten en hogere graanprijzen in het zuiden, en met ziektes in Britannië. Bevond de straalstroom zich zuidelijker, dan verspreidden ziektes zich op het Continent. Meer informatie hier.

Onderzoekers hebben nu dus de dendroklimatologische signatuur te pakken voor een reeks maatschappelijke verschijnselen. Het is gewoon wachten tot soortgelijke conclusies gaan komen over de Volle Middeleeuwen, de Late Oudheid, de Romeinse tijd en nog dieper naar het verleden.

Koning Salomo

Dan een ontdekking die ik niet snap. In Turkije is een laatantiek Romeins amulet gevonden met een afbeelding van een drakendoder. Daarvan gaan er dertien in een dozijn en meestal zeggen archeologen dan dat het bijvoorbeeld Sint-Theodoros is. Nu noemen ze het koning Salomo. De webpagina noemt voor die identificatie geen argumenten; de onderliggende Turkse pagina evenmin. Wel worden op het amulet aartsengelen genoemd, maar dat zegt nog niet dat de afgebeelde drakendoder koning Salomo is. Ook de mensen met wie ik erover sprak op Facebook, weten het niet.

Ik sluit niet uit dat het gewoon Sint-Theodoros is. Anders gezegd: een gevalletje oudheidkundige standaardoverdrijving. Zie ook dit bericht, met een paar tekens op een zegeltje, die meteen worden gehypet alsof de geschiedenis van ons schrift heel anders is dan gedacht. Misschien waar. Misschien ook niet. Wat ik maar zeggen wil: niet alle oudheidkundige ontdekkingen zijn ontdekkingen.

#Cherson #damnatioMemoriae #Decius #dendroklimatologie #Denemarken #depositie #drakendoder #FaitsDivers #Hedensted #inscriptie #koningSalomo #Krim #SintTheodoros #straalstroom #ValerieTrouet

3500 jaar Sint-Joris (1)

Sint-Joris (muurschildering uit Bahdidat)

Draken bestaan niet en drakendoders bestaan dus evenmin. En toch hebben we een verhaal over Sint-Joris die een draak versloeg en een prinses bevrijdde. Dat moet ergens vandaan zijn gekomen.

De meest invloedrijke versie zal die zijn uit de Gulden Legende, een collectie christelijke heiligenlevens die rond 1260  is samengesteld door Jacob van Voragine, de aartsbisschop van Genua. Ik citeerde die al eens op deze blog. Als de heilige Georgius, zoals Joris in het Latijn heet, ergens in Libië een prinses wil bevrijden en daartoe ten strijde trekt tegen een waterdraak, beschermt hij zichzelf met een kruisteken, velt zijn lans en verwondt het ondier. Daarop beveelt hij de prinses de draak met haar ceintuur aan te lijnen en “als een goed afgerichte hond mee de stad binnen te brengen”. Bij het zien van het monster willen de bewoners vluchten naar de nabijgelegen bergen, maar Georgius legt hun uit dat God hem heeft gezonden om hen te bevrijden van het kwaad en dat ze zich alleen maar hoeven laten dopen. Als ze dat doen, zal hij de draak alsnog doden. En zo geschiedt: twintigduizend mensen bekeren zich tot het christendom, Joris doodt het ondier en er zijn vier span ossen nodig om het kadaver de stad weer uit te krijgen.

Pure chantage, zou je zeggen.

Een zee van verhalen

We hebben een vermoeden over de herkomst van dit verhaal. Genua, waar Jacob van Voragine aartsbisschop was, was een beroemde handelsstad met contacten tot in Libanon. De Genovese familie Embriaco was daar heer en meester in de haven van Byblos. Het verhaal kan door kooplieden of kruisridders naar Italië zijn gebracht vanuit het Midden-Oosten.

Sint-Joris (Monreale)

Daar circuleerde de legende toen al, maar omdat het een verhaal was dat mensen mondeling aan elkaar doorgaven, weten we niet hoe het verhaal destijds luidde. Of beter: hoe de verhalen destijds luidden. Elke verteller paste de details immers aan zijn publiek en aan de omstandigheden aan. De luisteraars letten niet op de inhoud, want ze wisten allang hoe het afliep, maar letten op de manier waarop het werd verteld. Een goede verteller boeide zijn publiek met een gedetailleerde beschrijving van de draak, met levendige dialogen, met een exposé over de kleding van de prinses en een lange uitweiding over het verdriet van haar ouders. En uiteraard met een in geuren en kleuren verteld gevecht.

Die vertellingen werden opgeschreven op plaatsen waar Sint-Joris en de draak niet allang en alom bekend waren. Zoals in Genua. Of in Georgië aan de Zwarte Zee, waar, zo’n twee eeuwen voordat een reiziger het verhaal meenam naar Genua, al een reiziger was aangekomen met hetzelfde verhaal. Zo hebben we dus twee getuigenissen voor een in het oosten circulerende legende: een Georgische uit de elfde eeuw en een Genovese uit de dertiende eeuw. We hebben ook een elfde-eeuwse muurschildering, trouwens, uit Centraal-Turkije.

De echte Sint-Joris

We weten van het bestaan van oudere versies. Veel oudere zelfs. Ze circuleerden al in de vijfde eeuw. In deze legende is Georgius een Romeinse soldaat die in Lydda, het huidige Lod bij Tel Aviv in Israël, leefde in de tijd van de christenvervolgingen. Toen hem werd gevraagd zijn christelijke geloof af te zweren, weigerde hij en daarom werd hij op 23 april 303 terechtgesteld. Het staat vast dat er een kerk voor hem is gebouwd in Lydda. Het verhaal over de soldaat zal wel waar zijn, al is het maar omdat het vrij sober is, past bij een reële situatie en geen ongeloofwaardige elementen heeft. Zoals een draak.

En nu wordt het interessant. We kennen namelijk wel een andere vroege, eveneens te paard gezeten drakendoder-heilige. Dat is Sint-Theodorus. In het Midden-Oosten zijn nog allerlei middeleeuwse kerken waar de bezoeker op de ene muur Sint-Georgius ziet en op de tegenoverliggende muur Sint-Theodorus. Het lijkt erop dat onze Georgius, die dus een martelaar was uit Lydda, zijn draak heeft overgenomen van Theodorus. In de zee van oosterse legenden spoelde weleens een motief van de ene heilige naar de andere, zeker als de heiligen op elkaar leken. Als de ene heilige ridder een draak had gedood, waarom dan de andere niet ook?

Zesde-eeuwse pelgrimsfles met Sint-Theodoros (Louvre, Parijs)

Ook Sint-Theodorus heeft natuurlijk nooit een draak verslagen. Net als Sint-Georgius was hij een soldaat die tijdens de christenvervolgingen is gedood. Er is weleens geopperd dat het verhaal van de drakenstrijd feitelijk gaat over de onderdrukking van de heidense godsdienst en dus van begin af aan symbolisch bedoeld is geweest. Een aanwijzing daarvoor is dat in de versie die we van Jacob van Voragine kennen, sprake is van de bekering van alle bewoners van een stad.

Een heidense Sint-Joris

Maar misschien is de theorie dat de draak altijd symbolisch bedoeld is geweest, wel te ver gezocht. We weten dat de christenen in de Late Oudheid weleens de vraag hebben gesteld waarom het heidendom alle goede verhalen had, en dat de christenen toen concludeerden dat ze die verhalen maar moesten kerstenen. Als heidense verhalenvertellers op de markt altijd succes hadden bij het publiek, waarom konden de christenen dan niet diezelfde verhalen voorzien van een christelijke held en benutten voor eigen gebruik?

SInt-Theodoros (Archeologisch Museum, Sousse)

Dit is geen plagiaat, het is hoe een mondelinge verhalencultuur werkt. Op dezelfde wijze werd de biografie van de christelijke heilige Hieronymus uitgebreid met een legende over een leeuw. Die kennen we uit een oudere anekdote over een zekere Androkles. Elders lezen we hoe Sint-Nikolaas, bisschop van Myra, kindervriend en goedhuwelijksman, beurzen met goudstukken wierp door het raam van meisjes die anders geen bruidsschat hadden gehad en geen andere toekomst hadden dan het bordeel. Dat werd eerder verteld over de heidense filosoof Apollonios van Tyana. En Theodorus had de draak die hij later zou afstaan aan Georgius, overgenomen van de Griekse held Perseus.

Het verhaal van Perseus is een van de bekendste sagen uit de klassieke wereld. Als hij, gezeten op het paard Pegasos, aankomt bij een havenstad in Libië, ziet hij de prinses Andromeda vastgebonden aan een berg, als een prooi voor een watermonster. Gelukkig maakt Perseus korte metten met het ondier. De Griekse sage loopt niet af met de overgang van de stedelijke bevolking tot een nieuwe religie, maar met een ander feest: een bruiloft. Perseus en Andromeda leven nog lang en gelukkig.

Perseus bevrijdt Andromeda van de zeedraak (fresco uit Boscotrecase; Metropolitan Museum of Art, New York)

Ze zijn overigens allebei, met het paard Pegasus én Andromeda’s ouders Kefeus en Kassiopeia, in de hemel opgenomen als sterrenbeelden. Zelfs het zeemonster is van de partij: het is het sterrenbeeld Walvis.

***

Dit was het nawoord dat ik schreef bij het mooie boek Drakeblood, dat fotografe Robin Butter maakte over het zevenjaarlijkse draaksteken in het Limburgse Bessel. Het boek kan hier worden besteld.

Ik heb nog meer noten op mijn zang. Dit stukje wordt over een uur vervolgd.

#Androkles #Andromeda #AndromedaSterrenbeeld_ #ApolloniosVanTyana #Bessel #Byblos #CassiopeiaSterrenbeeld_ #CepheusSterrenbeeld_ #draak #drakendoder #Embriaco #Genua #Georgië #GuldenLegende #JacobVanVoragine #legende #Lydda #mondelingeLiteratuur #mythologie #Pegasos #PegasusSterrenbeeld_ #Perseus #PerseusSterrenbeeld_ #RobertDMillerII #SintJoris #SintTheodoros #WalvisSterrenbeeld_