Caesar bij Atuatuca: Berg?

Archeologie en teksten, dat is een ongemakkelijk huwelijk. Ik heb hier weleens uitgelegd waarom archeologen volgens mij wat al te makkelijk veronderstellen dat de Drususgrachten in Nederland hebben gelegen. Soms missen archeologen een kans om hun vakbroeders, de classici, te helpen: de vondsten in Velsen kunnen niet én bij een castra behoren én bij een castellum genaamd Flevum. Tenzij we het Latijn niet goed begrijpen, en het zou leuk zijn als archeologen eens over woordbetekenissen discussieerden met hun collega’s. Eerstgenoemden hebben laatstgenoemden iets te bieden. Ook de opgravingen van Herwen en Heerlen bieden meer mogelijkheden tot samenwerking dan momenteel worden waargemaakt.

Sommige dingen waren vroeger beter dan nu. De opleidingen waren bijvoorbeeld langer. De studieduurbekorting van de jaren tachtig beroofde archeologiestudenten van een eerlijke kans vertrouwd te raken met teksten – zelfs in vertaling. Andere dingen zijn tegenwoordig dan weer beter dan vroeger: archeologiestudenten leren veel meer over technieken en raken met meer data vertrouwd. Ook dat leidt echter weg van vertrouwdheid met de antieke bronnen. En dan ontstaat het gevaar dat je eerdere inzichten als vanzelfsprekend overneemt, zonder te weten dat classici en oudhistorici die inmiddels hebben weerlegd. Er is geen bewijs dat Hadrianus ooit in Voorburg is geweest, wat de plaatselijke VVV ook beweert, en het is hoogst discutabel Nijmegen als stad te typeren, wat de plaatselijke VVV ook beweert.

Daar komt nog bij dat archeologen een voorkeur hebben voor de correspondentietheorie van de waarheid terwijl hun collega’s een voorkeur hebben voor de coherentietheorie. (Dit was het thema van de discussie over maximalisme en minimalisme, die in Nederland na de studieduurbekorting abrupt ten einde is gekomen.) Doordat wetenschappers dezelfde woorden anders gebruiken, liggen misverstanden op de loer, en als de betrokkenen elkaar willen begrijpen, moeten ze beginnen heel goed naar elkaar te luisteren. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Ik herinner me een oudhistoricus die voorstelde een gesprek over interdisciplinariteit te voeren met Zoom of Teams, waarop de archeoloog concludeerde dat zijn collega de diepte van de problematiek niet doorgrondde en besloot de discussie op te schorten. Ik denk terecht.

Willen we de archeologie meer laten profiteren van de inzichten van tekststudie en willen we classici/oudhistorici meer laten profiteren van de archeologie, dan zijn ook meer data nodig. Veel meer data. Op dat punt is de conflictarcheologie belangrijk, omdat die vaak gaat over korte, snel ontwikkelende gebeurtenissen, zoals beschreven in teksten. Archeologie is hier geen wetenschap van de brede tijdsaanduidingen.

Berg

En nu is er een leuke ontwikkeling: Nico Roymans, die al jaren bezig is een brug te slaan tussen enerzijds de bodemvondsten en anderzijds het geschreven bewijs over de veldtochten van Julius Caesar, heeft een locatie gevonden waar Ambiorix’ Eburonen het Romeinse Veertiende Legioen kunnen hebben verslagen. Het zou gaan om Berg, de heuvel die je, fietsend van Maastricht naar Tongeren, twee kilometer voor aankomst rechts ziet liggen. Er staat een mooi oud kerkje. Hier zijn allerlei munten gevonden, heel erg veel munten zelfs. die sterk suggereren dat dit voor de Eburoonse stam de centrale plaats is geweest.

De hypothese, die al een tijdje rondzong, moet nog uitgebreid worden getest. En aangezien er daar wat grote infrastructurele projecten zijn, zijn er zowel bedreigingen als kansen. Op de uitkomst van het onderzoek vooruitlopend: er is iets dat heel erg voor deze hypothese pleit. Tongeren heette in de keizertijd Atuatuca en zo heette ook de plek waar het Veertiende ten onder ging. Tongeren zelf kan niet dat Eburoonse Atuatuca zijn, want vondsten uit die vroege tijd zijn afwezig. Bovendien is er zó veel gegraven in die stad, dat we niet langer mogen zeggen dat “absence of evidence is no evidence of absence”. Er woonden rond het midden van de eerste eeuw v.Chr. geen Eburonen, punt. Alle andere genoemde locaties liggen echter vér van Tongeren. Kanne-Caestert is weleens genoemd, onder andere door de Vlaamse archeoloog Heli Roosens, maar het zou betekenen dat de naam Atuatuca over een enorme afstand is verplaatst. Daarvoor kennen we geen parallel. Berg heeft dit bezwaar niet.

Meer onderzoek

We hebben nu meer data en een toetsbare hypothese, maar zoals gezegd: meer onderzoek is nodig. Degenen die uitgaan van de correspondentietheorie van de waarheid, zullen vermoedelijk pas tevreden zijn als er scherp dateerbare wapenvondsten zijn en slingerstenen met XIV of XIIII erop. Dat zal nog lastig worden – en juist dat maakt het debat over de twee door oudheidkundigen gebruikte waarheidstheorieën zo spannend, zo boeiend, zo belangrijk en zo urgent.

Eerder heeft Roymans geopperd dat Thuin de plaats was waar de Aduatuci (niet te verwarren met Atuatuca) werden belegerd, dat Kessel de plek was waar de Usipeten en Tencteri zijn verslagen, en dat bepaalde muntschatten in Zuid-Limburg de stille getuigen zijn van de door Caesar aangerichte genocide onder de Eburonen. Ik heb de discussie over deze hypothesen altijd vreemd gevonden. Ze behoorde te gaan over waarheidstheorieën en over de aard van het oudheidkundig bewijs; in de praktijk werd de correspondentietheorie impliciet aangenomen. Ik had, om te citeren wat een archeoloog over een soortgelijke discussie zei, de indruk dat menigeen de diepte van de problematiek onvoldoende doorgrondde.

Wat eigenlijk moet gebeuren? Meer kennis van de aard van de oudheidkundige bewijsvoering, dat om te beginnen. Daarnaast meer kennis van de problematiek van antieke bronnen, in vertaling. Kortom, we moeten de archeologische opleidingen terug brengen tot het wetenschappelijk minimum (zes of zeven jaar dus) en oud-studenten een kans geven zich bij te scholen om hun kennis op peil te brengen.

Literatuur

• Nico Roymans & Marleen Martens, “In Search of Caesar’s Aduatuca in the Territory of the Eburones”, in: Archäologisches Korrespondenzblatt 54/3 (2024) 335ff
• Jonathan Hall, Artifact and Artifice. Classical Achaeology and the Ancient Historian (2014; bespreking) (introductie tot het maximalisme/mimimalisme-debat)

#absenceOfEvidenceIsNotEvidenceOfAbsence #Ambiorix #Atuatuca #België #Berg #coherentietheorieVanDeWaarheid #conflictarcheologie #correspondentietheorieVanDeWaarheid #HeliRoosens #interdisciplinariteit #JuliusCaesar #KanneCaestert #maximalismeEnMinimalisme #NicoRoymans #waarheid #XIVGemina