De Sinterklaas van Marcus Vankan
Er is, zo leren we uit de Catechismus van Sint-Nikolaas, slechts één Sinterklaas, maar in meerdere personen. Zelf ontdekte ik deze geloofswaarheid toen ik de hoogwaardige bisschop van Myra, die zojuist nog een bezoek had gebracht aan onze lagere school, op een schimmel door de straat zag rijden, op weg naar de even verderop gelegen kleuterschool. En deze Sinterklaas zag er heel anders uit. Omdat de verderfelijke ketterij der hulpsinterklazen rond 1972 nog niet was geformuleerd, kon dit slechts leiden tot mijn geloofsafval.
Tot zover het contemporaine aspect der meervuldigheid. Dat deze ene heilige in meerdere personen verschijnt, is ook het thema van een leuk boek dat ik onlangs las: Heilige Nicolaas, bruggenbouwer tussen Oost en West, van Marcus Vankan. Hij is priester, en dat is bij dit onderwerp een pre. Een heilige representeert immers een waarde en Sint-Nikolaas draagt uit dat het goed is te geven aan mensen die niets terug kunnen geven. Daarom geeft Sinterklaas cadeautjes aan kinderen maar is het een feest voor volwassenen. Zoals ik al eerder schreef, weiger ik te geloven dat die waarde in onze neoliberale wereld achterhaald zou zijn.
De historische Nikolaas van Myra
Hoewel Vankans boek meer gaat over de verering van Sint-Nikolaas dan over het aardse bestaan van de bisschop uit Myra, gaat hij ook in op de historische kern van de traditie. Die gaat terug op een vijfde-eeuwse tekst die bekendstaat als Praxis de Stratelatis. Daarin staat het verhaal over de drie officieren die, vals beschuldigd van corruptie, dankzij een interventie van Nikolaas van Myra worden gered.
Een juridische dwaling dreigt maar Sint-Nikolaas grijpt in (Antivouniotissa-museum, Korfu)
Vankans pastorale belangstelling is in het historische hoofdstuk merkbaar. Als hij de legende behandelt dat Nikolaas van Myra optrad tegen de vereerders van Artemis, actualiseert hij het met een opmerking dat mensen verleid kunnen worden tot een pad dat afwijkt van de liefde en dat dan jaloersheid en egocentrisme op de loer liggen, maar dat Sint-Nikolaas de mensen een spiegel voorhoudt door te verwijzen naar de boodschap van Christus. Als oudheidkundige vraag ik me af waarom de Oudheid geactualiseerd moet worden, maar een priester mag zoiets natuurlijk schrijven.
Advies voor de herdruk
Ik heb iets meer moeite met Vankans goedgelovigheid als het gaat om het zogenaamde manna-wonder: het gebeente van Sint-Nikolaas scheidt soms wat vocht af. Daarvoor zou geen natuurwetenschappelijke verklaring bestaan. Dat zal best waar wezen, maar dat is mede doordat het onderzoek dateert uit de jaren vijftig. In hetzelfde historische hoofdstuk noemt Vankan een koolstofdatering uit 1957 die het gebeente van Sint-Nikolaas plaatste in de vierde eeuw – wat past bij wat bekend is uit de historische bronnen. Ook deze conclusie kan best waar zijn, maar ik hoop dat Vankan bij een herdruk wil toevoegen dat onderzoekers in 1957 nog niet wisten dat een datering moest worden gekalibreerd en dat ook aan isotoopfractionering niet werd gedacht.
Sta me nog één punt van kritiek toe. Een indrukwekkend persoon trekt verhalen aan, verhalen die al langer circuleren. Zo werkt mondelinge literatuur. Toen Nikolaas van Myra eenmaal een rol speelde in de volkscultuur, trok hij dus verhalen aan die eigenlijk over iemand anders gingen. Het verhaal van de drie dochters, dat we ook kennen over Apollonios van Tyana, is daarvan een loepzuiver voorbeeld. Vankan zou in een herdruk, die zijn boek zeker verdient, die parallel kunnen toevoegen.
De drie dochters (Groeningemuseum, Brugge)
De traditie
Zoals gezegd: de historische bisschop van Myra is niet Vankans eigenlijke onderwerp. Zijn boek gaat over de verering van de heilige, en heilig word je pas na je dood. Het aardse bestaan van Nikolaas van Myra is dus niet Vankans thema. Hij neemt ons mee langs zeventien eeuwen devotie – en dat is een heerlijke verzameling. We lezen over de verering in het Byzantijnse Rijk, over de rol van keizerin Theophanu bij de verspreiding naar het westen, en de rol van de benedictijnen. Dit laatste was voor mij helemaal nieuw.
Uiteraard is er een hoofdstuk over de translatie van de relieken van Myra naar Bari. En uiteraard is dat feitelijk een verhaal over roof. Deze roof – want ik vind “translatie” echt een te mooi eufemisme – zorgde ervoor dat de heilige in oost én west wordt vereerd. Dat is, in de wereld der roomse en orthodoxe heiligen, niet zo heel gebruikelijk. Ik ben althans niet op de hoogte dat maronitische heiligen als Sint-Charbel in Nederland worden vereerd, en dan zijn de maronieten nog in volle gemeenschap met de kerk van Rome.
De middeleeuwse traditie komt aan bod. Ik zal bij de Sinterklaasintocht aanstaande zondag wel even met mijn vriend S. (“bijna vijf”) over de Dam wandelen en kijken naar het beeldschone gevelsteentje van een baardloze Sinterklaas met naast hem de drie jongelingen in een pekelton. Ik zal S. het bijbehorende gruwelverhaal maar niet vertellen, hoe interessant Vankans deconstructie van die legende ook is.
Sinterklaas: gevelsteen uit Amsterdam (Dam 2)
Sinterklaas, Wodan en Krampus
Het boek gaat natuurlijk niet alleen over Nederland en Vlaanderen; het plaatst de heilige stevig in zijn Europese context. Het interessantste deel gaat over de maskerades rond het feest. Denk aan de wat geheimzinnige gebruiken die op de Waddeneilanden bestaan. Denk ook aan theorieën over heidense invloeden: Wodan met zijn twee zwarte raven rijdt weliswaar op een paard over de wolken, maar dat wil niet zeggen dat de Germaanse god dezelfde is als Sinterklaas die over de besneeuwde daken rijdt, vergezeld van Zwarte Pieten. Vankan rekent vakbekwaam af met die theorie (die ik tot mijn spijt ook weleens heb naverteld). Zwarte Piet wordt al even vakbekwaam geplaatst in de traditie van verslagen duivels en demonen – denk aan de Oostenrijkse Krampus.
Het punt is natuurlijk dat tradities voortdurend in beweging zijn. Ook al is de Sinterklaastraditie verankerd in een historische persoon, de uitleg varieert. En dingen die ooit acceptabel waren, zijn dat soms niet langer. Een ingezonden stuk in de Volkskrant, een paar dagen geleden, legde de vinger op een zere plek die in elk geval ik nog niet had ervaren als zere plek: dat je als ouders enerzijds je kinderen voorhoudt dat ze eerlijk moeten zijn, en dat je vervolgens een komedie opvoert rond Sinterklaas.
Nikolaas van Myra (Dadivank-klooster, Nagorno-Karabach)
Al zeventien eeuwen lang was er slechts één heilige, maar in meerdere personen. Alles is voortdurend in verandering en over alles is gediscussieerd. Omdat de belangrijkste discussies in onze tijd online plaatsvinden, zou ik hopen dat het mooie boek van Vankan, dat ik u echt aanraad, nog eens een online-versie krijgt. Een linkje naar de Nieuwe Catechismus van Sint-Nicolaas zou dan niet mogen ontbreken.
PS
Het is goed om te geven aan mensen die niets terug kunnen geven. Als u iets kunt missen, kijk dan eens bij de Stichting Leergeld.
#ApolloniosVanTyana #koolstofdatering #Krampus #MarcusVankan #SintCharbel #SintNikolaas #Sinterklaas #Theophanu #Wodan #ZwartePiet