De Wagenmenner van Delfi

De Wagenmenner van Delfi (Archeologisch Museum, Delfi)

Een bezoek aan het oud-Griekse heiligdom Delfi vergt voorbereiding. Je moet er vroeg in de ochtend zijn, vóór de toeristenbussen aankomen uit Athene, dus een hotel ter plekke is aanbevolen; en de opgraving maakt het meeste indruk als de toeristen, rond lunchtijd, weer zijn vertrokken. Dan is het heet, de cicaden zijn stil, en je staat alleen onder de brandende stralen die de zonnegod op je laat neerdalen. Ik weet het: de gelijkstelling van de orakelgod Apollo aan de zonnegod Helios is niet klassiek Grieks, maar wie rond een uur of drie op een middag in augustus door Delfi dwaalt, ervaart de identificatie als volkomen logisch.

De Wagenmenner van Delfi

Het museum ligt even verderop. Het beste moment om er naartoe te gaan, is als de toeristen net zijn aangekomen en op de eigenlijke opgravingen rondlopen. Het museum is nooit echt rustig, maar je kunt er volop genieten: de reliëfs van het schathuis van de Sifniërs, de beelden van – naar men zegt – Kleobis en Biton – en de Romeinse sculptuur. En uiteraard het pronkstuk: de Wagenmenner. Ik denk dat het beeld bij mij in mijn top-tien staat van voorwerpen die ik ronduit mooi vind.

De Wagenmenner van Delfi (Archeologisch Museum, Delfi)

Een groot deel van de faam van het levensgrote beeld is te danken aan het feit dat niet zo heel veel bronzen standbeelden uit de klassieke Griekse tijd bekend waren toen Franse archeologen de Wagenmenner in 1896 opgroeven. Het maakte verpletterende indruk; zo begon een Italiaans modehuis lange gewaden te produceren, geïnspireerd door de chiton van de Wagenmenner. Inmiddels zijn er allerlei beelden, maar het beeld, gevonden tussen de Apollotempel en het theater, blijft de eerste onder zijn gelijken.

Overwinningsmonument

Er is een hoop over te vertellen. Om te beginnen vermeldt een inscriptie dat het beeld is vervaardigd in opdracht van de alleenheerser Polyzalos van Gela, wiens paarden in 478 en 474 v.Chr. de vierspanrace wonnen tijdens de Pythische Spelen. Bij een van deze twee gelegenheden heeft Polyzalos, die het mennen overliet aan een jockey, een standbeeld ter ere van de jongeman en de paarden. (Van de vier paarden zijn fragmenten over.) Het beeld is vrijwel zeker gewijd geweest aan Apollo – het idee dat het gewijd kan zijn geweest aan een andere god dan de god van Delfi, is ronduit absurd.

De locatie van de Wagenmenner van Delfi

We zien dus de jockey, maar het is evident geen scène uit de race zelf, want dan zou hij er minder sereen uitzien. Nu ontbreekt alle dynamiek; de plooien van de chiton vallen perfect recht naar beneden, en zijn wel vergeleken met de groeven van een slanke Ionische zuil. Vrijwel zeker zien we dus niet een moment uit de wagenrace, maar de man tijdens z’n ererondje, rustig en trots op het feit dat hij de snelle paarden van Polyzalos naar de overwinning had mogen leiden. De verdwenen diadeem, waarvan nog zichtbaar is waar die aangebracht is geweest, duidt ook op een behaalde en door de jury erkende overwinning. De gouden medaille diadeem is binnen.

Het beeld is gemaakt in de zogeheten “strenge stijl”. De contrapposto was inmiddels bekend, zodat het beeld een stuk naturalistischer oogt dan de nogal stijve kouroi uit de Archaïsche Tijd. Tegelijkertijd moest de echte dynamiek van de klassieke stijl nog ontstaan.

Aërodynamica

In het hoofd zijn de glazen ogen nog aanwezig, maar het roodkoper op de lippen, het zilver op de wimpers en het bladgoud op de diadeem zijn verwijderd. Dat suggereert vandalisme, maar dat hoeft niet per se. De Griekse heiligdommen dienden als bank, waar een koning of een generaals edelmetaal kon rekwireren om daarmee soldaten te betalen; na de overwinning stortte hij dan een van de buit in de kas van het heiligdom. Het is heel goed mogelijk dat de Wagenmenner op deze manier zijn diadeem, wimpers en lippen is verloren, vóór het bij een aardbeving in 373 v.Chr. onder het puin verdween – en bewaard bleef voor de Franse archeologen.

De diadeem en de kruisbanden

Een laatste detail: aan de achterkant zien we leren banden, kruislings over de rug. Tijdens de race moesten die verhinderen dat de chiton wind ving en ging wapperen. Het is bij mijn weten het oudste voorbeeld van aerodynamisch ontwerp.

U merkt: ik kan wat weetjes opsommen, maar verder komt het eigenlijk niet. Dit beeld is móói en de schoonheid is, in elk geval voor deze blogger, niet te vangen in woorden.

[Dit was het 510e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]

#Apollo #contrapposto #Delfi #diadeem #Griekenland #PolyzalosVanGela #WagenmennerVanDelfi

De jongeling van Motya

De jongeling van Motya

Helemaal in het westen van Sicilië ligt, tussen Marsala en Trapani, een enorme lagune. Middenin ligt een eilandje, ongeveer twee vierkante kilometer groot, waarop een Fenicische stad ligt. Die is aan het begin van de vierde eeuw v.Chr. door een leger uit Syracuse verwoest, waarna de bewoners zich vestigden in Marsala en Trapani als haven inrichtten. Lange tijd was Motya, zoals het eilandje heet, de enige Fenicische stad die was opgegraven; later is daar Kerkouane in Tunesië bij gekomen.

De eerste archeoloog op Motya was overigens Heinrich Schliemann, die het er snel had bekeken. De feitelijke opgraver is Joseph Whitaker (1850-1936), wiens villa nu een museum is. Een naar hem genoemde stichting graaft er, als ik het wel heb, nog altijd. In elk geval staat het bovenstaande, in 1979 gevonden, standbeeld in het Museum Giuseppe Whitaker. Ik ben er drie keer geweest; pas de laatste keer had het een eigen zaal. De hamvraag: wat stelt de “giovane di Motya” voor?

Een aantrekkelijke gedachte is dat het Herakles is, de Griekse halfgod die werd gelijkgesteld aan Melqart, een belangrijke Fenicische godheid. We moeten er dan van uitgaan dat het beeld een knots in de hand heeft gehad, het gebruikelijke attribuut van Herakles. Het kan evengoed een beeld zijn van een magistraat.

Een derde mogelijkheid is Adonis, in de Fenicische mythologie de geliefde van Astarte. Daarvoor pleit dat het beeld is gevonden bij de noordelijke poort van de eilandstad, die uitzag op het heiligdom van deze godin op de berg Eryx. Maar in de Griekse traditie, waarin dit beeld is gemaakt, kennen we geen beelden van Adonis die lijken op dit beeld. En eerlijk gezegd: het beeld was ingemetseld in de in de haast gebouwde stadsmuur. Het zal wel in de buurt hebben gestaan, maar ik zou niet zomaar willen aannemen dat het naar de Eryx keek.

Laatste mogelijkheid: dit is een wagenmenner. Het beeld lijkt inderdaad wat op de Wagenmenner van Delfi, maar de armen staan anders. Ik heb reconstructies gezien waarop de jongeman uit Motya zichzelf kroonde met een krans. Het soort krans gaf dan aan waar hij had gewonnen: eikenbladeren voor Olympia, laurierbladeren voor Delfi en selderij voor Nemea of Isthmia. Uiteraard kunnen we op deze hypothese een vervolghypothese stapelen: als het een lauwerkrans was, kan dit de jockey zijn die in 470 namens Hieron van Syracuse de wagenrace won in Delfi of in 468 in Olympia, overwinningen die zijn vereeuwigd in de oden van Pindaros en Bakchylides. Of het is Psaumis van Kamarina, die in 452 de wagenrace in Olympia won.

De aanname is hierbij dat het beeld, dat duidelijk is gemaakt in een Griekse stijl, afkomstig is uit een Griekse stad en dat Motya niet de oorspronkelijke plaats is geweest waar het beeld stond. Dat is niet onmogelijk maar miskent dat op Sicilië de grens tussen Grieks en Fenicisch of Karthaags feitelijk niet te trekken valt.

Enfin. Er is nog ergens een arm. Wie weet duikt die nog eens op.

[Dit was het 390e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]

#Adonis #GriekseKunst #Italië #jongelingVanMotya #Motya #sculptuur #Sicilië #WagenmennerVanDelfi

Wat is een diadeem?

Alexander met een diadeem met ramshoorns (Numismatisch museum, Athene)

Het nadeel van een blog die al bijna veertien jaar loopt, is dat je weleens in herhaling moet vervallen. Ik heb weleens eerder geblogd over diademen, die voornaamste tekens van koninklijke waardigheid in de Oudheid. Zo lepelde ik een keer de mooie anekdote op dat op een dag, toen Alexander de Grote een boottochtje maakte op de Eufraat, zijn diadeem afwaaide en in het moeras belandde, en dat Seleukos die zwemmend ophaalde, waarbij hij de haarband droog hield door die op zijn eigen kruin te plaatsen. Zijn koning beloonde hem én liet hem slaan omdat hij het koninklijk attribuut had gedragen – en achteraf bleek het een voorteken van Seleukos’ koninklijke macht.

Eerst even twee voorlopers. De beroemde wagenmenner van Delfi, een van de indrukwekkendste beelden uit de Oudheid, heeft een inderdaad een haarband; een praktisch ding als je in een vierspan moet racen. Het beroemde, rond 420 v.Chr. door de beeldhouwer Polykleitos vervaardigde beeld van de Diadoumenos toont een jonge atleet die zijn haar aan het binden is – de door Winckelmann gegeven naam is een beetje een misvatting. De diadeem werd pas meer dan een gewone haarband toen de Griekse alleenheersers van Syracuse gouden kransen rond hun hoofd begonnen te binden.

De exacte betekenis van deze diademen is onbekend, maar ze suggereren dat de dragers een soort bovenmenselijke status opeisten en het respect claimden dat ook aan de goden werd betoond. Deze uitleg wordt min of meer bevestigd door de eveneens door de Syracutaanse heersers gedragen Perzische gewaden, omdat in die tijd veel Grieken (ten onrechte) meenden dat de Perzische koning door zijn onderdanen werd beschouwd als god.

De Macedonische diademen

Soortgelijke diademen zijn bekend uit de koninklijke graven in Vergina (het antiek Aigai), waar de Macedonische koningen werden begraven. Het staat vast dat koning Filippos, de vader van Alexander, goddelijke eerbewijzen heeft gekregen. Hij werd zelfs isotheos genoemd, “godgelijk”. Dat is niet hetzelfde als “god”, maar het scheelt weinig.

Nadat Alexander zijn tegenstander Darius III Codomannus had verslagen, en mogelijk eerder, droeg hij een diadeem. Het lijkt erop dat hij, als zoon van de god Ammon, hoorns had bevestigd aan zijn diadeem, zoals ook is te zien op zijn munten (zie boven). Enkele jaren later verleende hij enkele vertrouwde hovelingen het recht om eveneens een diadeem te dragen.

Hellenistische diademen

Vanaf nu was de diadeem, waarvan de uiteinden op de schouders vielen, een geaccepteerd symbool van koninklijke macht. We weten dat de Diadochen (de opvolgers van Alexander) zich als koning beschouwden vanaf het moment in 306 v.Chr. dat ze de diadeem aanvaardden. Andere heersers kopieerden het symbool, hoewel niet iedereen. We weten dat koning Kassandros van Macedonië en de koningen van Sparta de diadeem niet droegen, en dat op Sicilië ook koning Agathokles van Syracuse de diadeem weigerde. Niettemin was het object nu een gebruikelijk symbool van koninklijke macht, zoals te zien op Seleukische en Parthische munten en Sassanidische rotsreliëfs.

Rotsreliëf met de investituur van de Sasanidische koning Ardašir, die van de god Ahuramazda een diadeem krijgt.

De Ptolemaïsche heersers, die een faraonische gewoonte voortzetten, droegen een uraeus-slang op hun diadeem, boven het voorhoofd. Vanaf Ptolemaios IV Filopator (r.222-204) werd de Egyptische diadeem bovendien versierd met zonnestralen, wat lijkt te verwijzen naar het oude geloof dat de koning de beschermeling was van de zonnegod Ra.

Ook in Judea was de diadeem bekend. We weten dat diverse messiaanse leiders zich tooiden met dit voorbeeld: Simon van Peraia en de herder Athronges bijvoorbeeld. De doornenkroon die de soldaten van Pontius Pilatus aan Jezus van Nazareth gaven, was een wrede parodie op de diadeem, al gebruiken de evangelisten niet het woord diadema maar stefanos, “krans”.

Ptolemaios IV (Koninklijke bibliotheek, Brussel)

Romeinse diademen, kransen en kronen

In de Romeinse Republiek, die rabiaat anti-koningschap was, was het dragen van een diadeem onacceptabel. Toen Marcus Antonius in februari 44 v.Chr. Julius Caesar een diadeem wilde ombinden, werd de bevolking boos, en de dictator beval het voorbeeld te wijden aan de oppergod Jupiter. Toen Marcus Antonius later, na zijn huwelijk met de Ptolemaïsche koningin Kleopatra VII, werd gezien met een diadeem, veroorzaakte het evenveel verontwaardiging.

Diademen werden ook daarna vrijwel nooit gebruikt. Een keizer presenteerde zich altijd als een gewone senator, en alleen op religieuze festivals droeg hij een lauwerkrans. Pas in de vierde eeuw, toen het keizerschap een wezenlijk ander karakter had gekregen, werden diademen met diamanten en parels symbolen van keizerlijke macht. Ze staan vanaf dan op verschillende goudstukken.

De IJzeren Kroon

Een allerlaatste voorbeeld is de beroemde IJzeren Kroon van de Langobarden: feitelijk een zilveren hoepel, bedekt met gouden platen die, net als de keizerlijke diadeem, waren versierd met diamanten en parels. De kronen van latere vorsten zijn deels hierdoor geïnspireerd, en deels door de Ptolemaïsche diadeem met zonnestralen.

#Achaimeniden #Agathokles #AlexanderDeGrote #Ammon #Athronges #DariusIIICodomannus #diadeem #Diadochen #Diadoumenos #FilipposII #IJzerenKroon #JuliusCaesar #Kassandros #KleopatraVIIFilopator #koningschap #koningsideologie #Langobarden #MarcusAntonius #ParthischeRijk #PolykleitosVanSikyon #PtolemaïscheRijk #PtolemaiosIVFilopator #Ra #RomeinsKeizerschap #Sassaniden #SassanidischeRotsreliëfs #SeleukidischeRijk #SeleukosINikator #SimonVanPeraia #Syracuse #WagenmennerVanDelfi