Perikles

Perikles (Altes Museum, Berlijn)

Een blogjes over Perikles, waarom ook niet? Hij is een van de beroemdste Grieken aller tijden. Daarom weet u vermoedelijk wel dat hij lange tijd de dominantste politicus was in Athene, dat op zijn beurt de dominantste stadstaat was in wat tegenwoordig Griekenland heet. Dit laatste lijkt een wat omslachtige formulering (waarom zou ik het niet gewoon over Griekenland hebben?), maar ik vermoed dat als je rond 495 v.Chr., toen Perikles werd geboren, had gekeken wat de belangrijkste Griekse stadsstaat was, mensen Kyrene of Syracuse zouden hebben genoemd.

Delische Zeebond

Dat veranderde door de Perzische Oorlogen (480-476 v.Chr.). Of eigenlijk: doordat de Atheners bleken te beschikken over een zilverader, waardoor ze op initiatief van de politicus Themistokles een vloot bouwden, die van grote invloed bleek te zijn op het verloop van de oorlog. Ik ben niet overtuigd dat de zeeslag bij Salamis zo beslissend was als wel wordt aangenomen, en naarmate ik er langer over denk, ben ik er zelfs steeds minder van overtuigd, maar één ding staat vast: de Atheense vloot was cruciaal.

Toen duidelijk was dat de Perzen voorlopig niet terug zouden komen, trok Sparta zich uit de anti-Perzische coalitie terug, waarop Athene de hoofdrol opeiste. De coalitie, die bekendstaat als de Delische Zeebond, veranderde steeds meer in een Atheens imperium – en dat was een gevolg van het beleid van Perikles, die daarmee conflicten met Sparta riskeerde. Er waren politici die daar anders over dachten, zoals Kimon (de zoon van de Miltiades die de slag bij Marathon had gewonnen), maar Kimon was niet heel populair bij de Atheense bevolking. En in een democratie maakt dat wel uit. In 462 v.Chr. dwong Perikles zijn rivaal de stad tijdelijk te verlaten.

Vanaf toen was Perikles de belangrijkste politicus in Athene. Hij nam maatregelen om de democratie te versterken en beschouwde de opbrengsten uit de Delische Zeebond, die eigenlijk waren bedoeld voor de verdediging tegen de Perzen, als betaling aan Athene, dat ermee kon doen wat het wilde.

Misschien een portret van Aspasia, de geliefde van Perikles (Archeologisch museum van Izmir).

Imperium

Wat in feite gebeurde was dat Athene aanbood een vloot in de vaart te houden die iedereen die betaalde, zou beschermen tegen de Perzen. Omdat het tarief lager lag dan het zelf in de vaart houden van een vloot, was dit voor kleine stadstaten aantrekkelijk. Het betekende echter dat als zo’n kleinere stadstaat de Delische Zeebond wilde verlaten en Athene een vloot stuurde om die beslissing teniet te doen, zo’n stadstaat zelf geen schepen had, ja zelfs de Atheense vloot had helpen financieren.

Vanaf 451 werd Perikles ieder jaar herkozen als strategos (generaal). Dat gaf hem voldoende invloed om de volksvergadering te controleren. Hij wordt dan ook meestal afgebeeld als generaal, met een helm op z’n hoofd. Overigens een gebruikelijke wijze van afbeelden in de vijfde eeuw. Zijn populariteit zal ten dele gebaseerd zijn geweest op het feit dat hij de democratie versterkte, en deels op het feit dat hij stamde uit een aristocratische familie. Hij had al een zekere naamsbekendheid.

Wat ook een rol zal hebben gespeeld, is dat de oorlogen doorgaans succesvol verliepen, zodat de roeiers geld konden verdienen op de vloot en de soldaten terugkeerden met buit. Het grootste conflict was met Sparta en staat bekend als de Eerste Peloponnesische Oorlog (460-445); tegelijkertijd werd er nog gevochten tegen Perzië. Dat laatste conflict liep in 449 ten einde. Of er een officieel vredesverdrag was, is onder historici een bekende discussie. Feit is dat de Delische Zeebond hiermee feitelijk geen bestaansreden meer had, desondanks bleef bestaan, en dus definitief veranderde in een Atheens imperium. Steden die de alliantie wilden verlaten, werden gewelddadig gedwongen lid te blijven (bijvoorbeeld Samos).

De inkomsten uit het imperium werden op Perikles’ advies aangewend voor een grootscheeps bouwprogramma, waarvan het Parthenon het bekendste is. Ook het Erechtheion dateert uit deze jaren.

Het Parthenon

Problemen

Eind jaren 430 werden verschillende vrienden van Perikles beschuldigd van goddeloosheid, waarschijnlijk om indirect de machtige politicus zelf te treffen. Zijn vriend Anaxagoras, een filosoof, moest uit de stad vluchten; er gingen geruchten over Aspasia, Perikles’ geliefde; de beeldhouwer Feidias moest uitleggen hoe hij geld had uitgegeven dat bedoeld was voor het standbeeld van Athena dat hij had gemaakt voor het Parthenon. Men vertelde dat Perikles, die niet alle beschuldigingen kon pareren, daarom maar aanstuurde op de Archidamische Oorlog (431-421). Dit is waarschijnlijk niet waar, maar het suggereert dat Perikles in deze tijd kwetsbaar oogde.

In 431 brak die oorlog uit. Perikles’ strategie was Sparta uit te putten. Hij liet het platteland rond Athene evacueren, trok de bevolking terug achter de onneembare Lange Muren, en koos ervoor Sparta en zijn bondgenoten vanaf de zee aan te vallen. Dit beleid was extreem kostbaar en zou Athene in enkele jaren failliet hebben laten gaan. Perikles’ dood ten gevolge van de tyfusepidemie van 429 redde Athene. De weg was nu vrij voor politici die wel wisten hoe ze moesten begroten, zoals Kleon.

#ArchidamischeOorlog #AtheenseDemocratie #Athene #DelischeZeebond #EerstePeloponnesischeOorlog #Feidias #Kimon #LangeMuren #Perikles #zeeslagBijSalamis

Perzisch Lydië

Een Lydiër (Persepolis)

In het vorige blogje vertelde ik over het ontstaan, de bloei en de ondergang van het IJzertijdkoninkrijk Lydië. Rond het midden van de zesde eeuw had de Perzische koning Cyrus de Grote het onderworpen. De eerste door hem aangewezen gouverneur werd geconfronteerd met een opstand, die echter werd onderdrukt. Vanaf nu was Lydië een Perzische satrapie, wat een duur woord is voor een grote provincie. Misschien moeten we de gouverneurs, de satrapen, wel aanduiden als onderkoningen. De nieuwe heersers verbeterden de zogeheten Koninklijke Weg die Sardes en Gordion verbond met de hoofdsteden van het Perzische Rijk: Sousa, Persepolis en Pasargadai.

Oroitos

De generaal die de Lydische opstand onderdrukte, een zeker Harpagos, lijkt vrij lang over het westen van Anatolie geregeerd te hebben. Nog lang daarna claimde een lokale dynastie in Lycië, het zuidwesten van het huidige Turkije, van Harpagos af te stammen. Zulke claims zijn weleens waar gebleken. Wat de waarheid ook zij, toen Cyrus in 530 v.Chr. overleed, was de hoogste bestuurde in Lydië een satraap genaamd Oroitos.

Tijdens de regering van Cyrus’ zoon en opvolger Kambyses (r.530-522) beheerde Oroitos westelijk Anatolië. Een verantwoordelijke positie, want de koning zelf was bezig met een oorlog in Egypte, dat hij annexeerde. In de chaotische periode na de dood van Kambyses veroverde Oroitos het Griekse eiland Samos. De lokale heerser, Polykrates, was een bondgenoot geweest van Egypte en dat bekocht hij met de dood.

Oroitos heeft vermoedelijk gewoon zijn plicht gedaan, maar met de annexatie van Samos was hij gevaarlijk machtig. Hij beheerde immers én het goud van Lydië én de vloot van Samos. Dat maakte hem tot een potentiële bedreiging van Kambyses’ opvolger Darius de Grote (r.522-486). Een moordenaar ruimde het probleem op. De satrapie kwam uiteindelijk in 513 v.Chr. in handen van Darius’ jongere broer Artafernes.

Cultuurcontact

Ten westen van Lydië lagen enkele grote Griekse havensteden, talloze Griekse eilanden en het Griekse vasteland. Dat betekende dat Lydië in de frontlijn lag toen de Griekse havensteden in 499 v.Chr. in opstand kwamen tegen de Perzen (de zogeheten Ionische Opstand). De Grieken plunderden de benedenstad van Sardes en hielden het, toen koning Darius eenmaal legers had gestuurd, nog vijf jaar vol. Artafernes verraste de Griekse wereld vervolgens door zijn milde behandeling van de verslagen rebellen, maar het lijkt er ook op dat rijke Perzische aristocraten allerlei geconfisqueerde landgoederen in handen hebben gekregen.

Een “meesteres der dieren” (Louvre, Parijs)

Er woonden al veel Iraniërs in Lydië, bijvoorbeeld als gedemobiliseerde soldaten. Er zijn legio aanwijzingen voor de verering van oosterse goden (bijvoorbeeld Anahita) en de “Iranificatie” van de oude Lydische goden. Zo stond de priester van de moedergodin Artimus/Artemis in Efese nog eeuwen bekend met de Perzische titel megabyxus, “degene die is vrijgemaakt voor de cultus van de god”, terwijl de bewoners van deze satrapie de Lydische god Pldans gelijkstelden aan de Perzische Ahuramazda – en ook aan de Griekse Apollo, want het was een smeltkroes van culturen.

Lydië bleef een frontlijngebied, want het was de vanzelfsprekende Perzische basis tijdens de militaire expedities die in 492, 490 en 480-479 plaatsvonden naar het westen. De eerste eindigde met de onderwerping van Macedonië, de tweede met verovering van Delos en het debacle bij Marathon, en de derde… het gangbare beeld is dat de Grieken de Perzen versloegen bij de zeeslag bij Salamis, maar de werkelijkheid is genuanceerder. Ik blogde er al eens over, namelijk hier, en laat de materie nu rusten. Feit is dat de Grieken uit het moederland de Griekse havensteden in Anatolië veroverden en dat de satraap van Lydië er weinig meer te zeggen had.

Lydië en Athene

Over het Lydië van de vier decennia na 480 is weinig bekend. De meeste Griekse bronnen zijn gericht op Athene, dat door een cordon sanitaire van Griekse havensteden in Azië was afgeschermd van Lydië en er weinig mee van doen had. Pas in 440 lezen we weer over Lydië, toen de satraap Pissouthnes probeerde het eiland Samos te heroveren, dat in opstand was gekomen tegen Athene. Het liep op niets uit. Toen Athene een decennium later verzeild raakte in de Archidamische Oorlog tegen Sparta (431-421 v.Chr.), probeerde Pissouthnes zijn invloed uit te breiden door vrijwel elke opstandige lidstaat van de Atheense alliantie, zoals Kolofon en Lesbos, te ondersteunen.

Een Perzische gouden armband uit Sardes (Neues Museum, Berlijn)

In 420 kwam Pissouthnes zelf in opstand tegen koning Darius II Nothos. We weten niet waarom. De koning stuurde een edelman genaamd Tissafernes naar Lydië, die hem uit de weg ruimde en als satraap opvolgde. Gedurende zijn eerste jaren in functie moest hij echter vechten tegen Pissouthnes’ zoon Amorges, die de opstand van zijn vader voortzette met hulp uit Athene.

Het was deze Atheense interventie in Lydië die koning Darius deed besluiten Sparta te steunen in de Dekeleïsche of Ionische Oorlog (413-404). De onderhandelingen werden gevoerd door zijn zoon Cyrus, die later eveneens in opstand kwam. Sparta stemde ermee in de Griekse havensteden in westelijk Klein-Azië niet te beschermen als Perzië zich er meester van maakte en kreeg in ruil de gevraagde steun tegen Athene.

De vierde eeuw

Sparta versloeg Athene en achtte zich, nu het de leider van de Griekse wereld was, aan zijn stand verplicht in te grijpen in Azië. Dit was in feite niet de afspraak, maar koning Darius was dood en de nieuwe koning, Artaxerxes II Mnemon, had andere zaken aan zijn hoofd: zijn broer Cyrus rukte tegen hem op. Ik blogde daar al eens over. De Spartaanse koning Agesilaos intervenieerde dus in Lydië. Een door de Perzen gesubsidieerde anti-Spartaanse coalitie dwong hem terug te keren (de Korinthische Oorlog).

Tempel van Artemis, Sardes

De volgende ons bekende satraap was Autofradates, een loyale dienaar van Artaxerxes toen die werd geconfronteerd met een reeks opstanden in het westen. Weer een andere satraap was Spithridates, die om het leven kwam toen de Macedonische koning Alexander in het voorjaar van 334 een inval deed in Klein-Azië. In de zomer van dat jaar gaf Sardes zich over. Voortaan werd Lydië bestuurd door Griekstalige gouverneurs, eerst als onderdeel van het rijk van Alexander, later door zijn opvolgers, nog later als onderdeel van het Seleukidische Rijk.

Doordat de vorsten vaak direct zaken deden met de steden, raakte de bestuurslaag waar Lydië bij hoorde, de satrapieën dus, grotendeels achterhaald. Van Lydië vernemen we weinig meer, maar het bleef toch bestaan als het kerngebied van het latere Pergameense Rijk en de – nog latere – Romeinse provincie Asia.

#AgesilaosII #Ahuramazda #AlexanderDeGrote #Amorges #Anahita #ArchidamischeOorlog #ArtafernesI #ArtaxerxesIIMnemon #ArtemisVanEfese #Asia #Athene #Autofradates #CyrusDeGrote #CyrusDeJongere #DariusIDeGrote #DariusIINothos #DekeleïscheOorlog #Efese #Gordion #Harpagos #IonischeOorlog #IonischeOpstand #KambysesII #Kolofon #KoninklijkeWeg #KorinthischeOorlog #Lesbos #Lydië #Marathon #Oroitos #Pissouthnes #Pldans #PolykratesVanSamos #Samos #Sardes #satrapie #SeleukidischeRijk #Sparta #Spithridates #Tissafernes #zeeslagBijSalamis