De “Herkulanerinnen”
De Herkulanerinnen (Zwinger, Dresden)
De Duitser die rond het midden van de achttiende eeuw meer wilde weten over klassieke kunst, maar de middelen niet had om naar Rome te reizen, kon naar Dresden gaan, waar de keurvorst van Saksen een prachtige collectie had staan. Antiquarisme, dus het verzamelen van oudheden, behoorde destijds nu eenmaal tot de taken van een heerser. Friedrich August I de Sterke breidde in 1728 de Dresdense verzameling uit door de privécollecties van twee Italiaanse kardinalen te kopen – samen 164 stukken. Het materiaal stond opgesteld in de Groβe Garten ten oosten van de stad, waar de koning van Pruisen er danig van onder de indruk was. En dat was natuurlijk altijd de bedoeling geweest.
Winckelmann
Johann Joachim Winckelmann, de grondlegger van de kunstgeschiedenis die van 1748 tot 1755 in Dresden verbleef, oordeelde echter dat de collectie, mooi als ze was, niet goed stond opgesteld. Ze stonden “als haringen in een ton”. Dat weerhield hem er niet van zo’n beetje in katzwijm te vallen bij de bovenstaande drie beelden: de Herkulanerinnen. Ik overdrijf een beetje, maar met deze beelden begint de kunstgeschiedenis.
De Herkulanerinnen komen uit het theater van Herculaneum, een van de in 79 na Chr. door de Vesuviusuitbarsting verwoeste steden. Ze zijn in 1710 of 1711 gevonden en kwamen, na een zwerftocht via Rome en Wenen, een kwart eeuw later aan in Dresden, waar inmiddels Friedrich August II aan de macht was gekomen. In zijn Gedancken über die Nachahmung der Griechischen Wercke in der Mahlerey und Bildhauer-Kunst prijst Winckelmann de beelden: niet alleen waren het de eerste grote vondsten uit Herculaneum maar wat ze des te indrukwekkender maakte, was de plooival van hun gewaden. Het is misschien wat wonderlijk om juist dat aspect van de beelden te prijzen, maar het illustreert dat Winckelmann meer deed dan alleen genieten van kunst: hij was geen antiquariër maar een kunsthistoricus.
Standaardmodellen
Steeds wanneer hij “griechischen Werken vom ersten Range” zag, vertrouwde hij zijn lezers toe, nam hij een “erhabenen Stand” aan. Ik heb dat altijd als een curieuze opmerking beschouwd, maar in Dresden herkende ik dat zoiets echt gebeurt. Wie de Herkulanerinnen nu op hun ereplaats ziet staan, recht als vanzelf de rug en neemt een even statige houding aan. Ik heb het bij verschillende mensen geobserveerd, ook bij de kinderen die tegelijk met ons bij die beelden stonden. Het zal wel te maken hebben met spiegelneuronen. Ik zou weleens een boek willen lezen over de fysieke reacties die mensen hebben op esthetische prikkels.
Het linkse en het rechtse beeld zijn identiek en wat Winckelmann, die meende dat het drie Vestaalse Maagden waren, niet weten kon, was dat dit standaardbeelden waren waarvan er dertien gingen in een Grieks-Romeins dozijn. Ze gaan terug op Griekse originelen uit de late vierde eeuw voor Chr. en wie een dame wilde eren met een standbeeld, kon zo’n standaardmodel bestellen. Alleen de portretkop was maatwerk. Moderne oudheidkundigen spreken tegenwoordig van de typen Groβe Herkulanerin (de middelste) en Kleine Herkulanerin (de twee andere), en zo zijn er nog wat andere standaardmodellen. Er zijn momenteel ruim 200 grote en bijna 170 kleine Herkulanerinnen bekend, gevonden in ruim 140 plaatsen rond de Middellandse Zee.
Polychromie
Hoewel de drie Herkulanerinnen onder de vulkanische resten hebben gelegen en in de openlucht hebben gestaan, zijn er nog verfsporen zichtbaar. Over de polychromie was nog wat discussie, want de eerste kunsthistorici (Winckelmann incluis) meenden dat veel antieke beelden wit waren geweest – ongeveer zoals de sculptuur in de barokstad Dresden. Daarom zijn classicistische beelden uit de achttiende en negentiende eeuw zo blank als marmer. In de negentiende eeuw werd echter duidelijk dat alle antieke beelden beschilderd waren geweest.
Reconstructie van de Groβe Herkulanerin (Zwinger, Dresden)
Tegenwoordig bezit elk museum wel een gipsafgietsel dat in felle kleuren is beschilderd. Die beelden staan in een traditie uit de negentiende eeuw, toen men voor het eerst experimenteerde met gekleurde afgietsels om te reconstrueren hoe de antieke sculptuur eruit had gezien. Een gipsafgietsel van de portretkop van de Groβe Herkulanerin was een van de eerste pogingen.
En zo is rond de Herkulanerinnen enkele keren wetenschapsgeschiedenis geschreven: ze behoren tot de eerste sculptuur uit Herculaneum, ze behoorden tot een van de belangrijkste klassieke collecties, ze stonden centraal in de eerste kunsthistorische publicaties en er is mee geëxperimenteerd om te zien welke kleuren de oude beelden hadden.
[Dit was het 508e voorwerp in mijn reeks museumstukken.]
#antiquarisme #Barok #classicisme #Dresden #FriedrichAugustII #Herculaneum #Herkulanerinnen #JohannJoachimWinckelmann #kunstgeschiedenis #polychromie #spiegelneuronen #wetenschapsgeschiedenis